Forcat politike shtrojnë premtime ambicioze për ulje të taksave ose rritje të shpenzimeve, por pa analiza të argumentuara për mënyrën se si do të financohen këto premtime. Një vlerësim i pjesshëm mbi faturën financiare të këtyre premtimeve tregon se zbatimi i njëkohshëm i masave që premtojnë ulje të mëdha të taksave dhe rritje të shpenzimeve, veçanërisht për mbrojtjen sociale, është shumë i vështirë. Oferta të tilla elektorale nuk janë shumë realiste dhe nuk mund të argumentohen vetëm me “formulën magjike” të luftës ndaj korrupsionit dhe informalitetit.
Forcat politike në opozitë kanë dalë në fushatë me premtime për ulje të konsiderueshme të taksave. Në përgjithësi, forcat e spektrit të djathtë premtojnë rikthimin në një taksë të sheshtë, në masën 8%-10%, për të gjitha burimet e të ardhurave. Partia Demokratike premton gjithashtu uljen e TVSH-së, në nivelin 15%, ndërsa “Shqipëria Bëhet” premton rimbursim të saj deri në masën 10% (pa sqaruar nëse rimbursimi do të jetë i njëjtë për të gjithë konsumatorët dhe në ç’masë).
Shumica e forcave politike premtojnë rritjen e pensionit minimal në nivelin 200 euro në muaj, ndërsa disa prej tyre shkojnë më tej dhe e përcaktojnë këtë shumë si një minimum jetik, që duhet garantuar për të gjithë përfituesit e pagesave nga shteti.
Për të vlerësuar ndikimin e drejtpërdrejtë të premtimeve për ulje të taksave mund t’u referohemi të dhënave të fundit faktike, të vitit 2024 (parashikimet e buxhetit 2025 janë natyrisht edhe më të larta).
Ulja e TVSH-së në 15% mund të kushtojë 450 milionë euro
Sipas treguesve fiskalë të raportuar nga Ministria e Financave, të ardhurat bruto nga Tatimi mbi Vlerën e Shtuar për vitin 2024 ishin më shumë se 236 miliardë lekë. Në një skenar hipotetik, të uljes së TVSH-së nga 20% në 15%, efekti direkt i një mase të tillë do të ishte ulja e të ardhurave me 25%, që përkthehet në afërsisht 59 miliardë lekë. Kjo shumë përbën rreth 9% të të ardhurave totale tatimore në buxhet.
Më tej, nga ulja e tatimit do të ishte i pritshëm edhe një ndikim i kundërt: paratë që nuk do të mblidheshin më në formë TVSH-je, do të ngeleshin në ekonomi dhe do të shërbenin për rritje të konsumit dhe investimeve. Rritja e konsumit dhe investimeve do të sillte rritje të të ardhurave buxhetore. Në këtë kuptim, efekti negativ në buxhet do të jetë më i ulët se ai i drejtpërdrejtë, por në këtë rast është e vështirë të përllogaritet me saktësi.
Megjithatë, nëse shumën e kursyer nga TVSH, rreth 59 miliardë lekë, ia shtojmë të gjithën apriori PBB-së vjetore të 2024, kjo do të përkthehej në një rritje ekonomike shtesë prej 2.5%.
Sipas parimit që të ardhurat tatimore do të duhet të shënonin një rritje shtesë në të njëjtën masë, kjo do të përkthehej në një shtim të të ardhurave tatimore me rreth 15 miliardë lekë. Mbi këtë llogaritje indikative, efekti neto i uljes së TVSH-së mund të vlerësohet në rreth 45 miliardë lekë.
Megjithatë, duke pasur parasysh përvojën e menaxhimit fiskal në Shqipëri dhe në të gjithë Europën, është e vështirë të gjesh shembuj të një uljeje të TVSH-së, në përmasa të tilla.
TVSH-ja është shtylla kryesore e buxhetit dhe sjell, në terma neto, pothuajse 37% të të ardhurave tatimore. Një ulje në nivelin e 25% do të sillte ndikim shumë të madh afatshkurtër në buxhet, pavarësisht efektit hipotetik balancues që mund të ndihej gradualisht nga rritja e konsumit dhe investimeve.
Në të shkuarën, forcat politike në Shqipëri kanë premtuar ulje të TVSH-së për artikujt kryesorë të konsumit ushqimor dhe për energjinë elektrike, por këto premtime nuk janë mbajtur. Deri më sot, shkallët e diferencuara të TVSH-së janë aplikuar vetëm për shërbime ose segmente të veçanta, ku ndikimi buxhetor nuk ka qenë shumë i madh.
Tatimfitimi 10%, fatura rreth 140 milionë euro
Një premtim edhe më i hershëm i Partisë Demokratike është rikthimi i një “takse të sheshtë”, e kuptuar si një tatim me shkallë fikse prej 10% për të ardhurat e korporatave dhe individëve (por pa përfshirë këtu biznesin e vogël).
Llogaritja e efektit të saktë të vendosjes së një takse të sheshtë në tërësinë e vet është e vështirë, megjithatë një ndikim fillestar direkt mund të vlerësohet për segmentin më të madh, atë të tatimit mbi fitimin.
Sipas treguesve fiskalë të Ministrisë së Financave, vitin e kaluar, bizneset paguan afërsisht 57 miliardë lekë tatimfitimi. Duke supozuar një ulje të shkallës tatimore nga 15% në 10%, të ardhurat tatimore do të pësonin rënie me afërsisht 19 miliardë lekë. Nëse këtë shumë ia shtojmë të gjithën PBB-së vjetore, ajo do të përkthehej në një rritje shtesë 0.8%. Me një rritje të të ardhurave të ngelura tatimore në të njëjtën masë, efekti pozitiv do të ishte rreth 5 miliardë lekë, ndërsa efekti negativ neto ka një masë të tillë rreth 14 miliardë lekë.
Të marra së bashku, ulja e TVSH-së dhe e tatimfitimit do të kishin një efekt negativ në deficit dhe borxh prej rreth 2.3% të PBB-së, pa llogaritur këtu efektet më të vogla nga rritja e kufirit përjashtues për TVSH-në dhe tatimfitimin e biznesit të vogël. Në rast se kjo nuk do të balancohej me uljen e shpenzimeve, deficiti dhe borxhi publik do të rriteshin në të njëjtën masë.
Në rast se ulja e taksave që premton PD do të realizohej në mënyrë të menjëhershme dhe pa etapa, efekti do të ishte mjaft i madh dhe vështirë se do të mund të përballohej pa një rritje të borxhit publik.
Partia Mundësia, ndërkohë, propozon një shkallë edhe më të ulët të tatimfitimit, në nivelin 8%. Llogaritur mbi të ardhurat e tatimfitimit për 2024, ulja do të përkthehej në të ardhura të munguara prej pothuajse 27 miliardë lekësh. Kjo shumë është afërsisht sa 1.1% e PBB-së dhe duke ia shtuar të gjithë rritjes ekonomike do të ndikonte në një rritje të të ardhurave të ngelura tatimore me rreth 7 miliardë lekë. Efekti negativ neto mund të vlerësohet në rreth 20 miliardë lekë.
Premtohet kthimi i tatimit të sheshtë mbi pagat
Në programet politike të forcave që e premtojnë, taksa e sheshtë duhet të përfshijë të gjitha të ardhurat, duke përfshirë edhe ato të punëmarrësve dhe individëve në përgjithësi.
Aktualisht, sistemi i tatimit progresiv mbi të ardhurat e bën të vështirë përllogaritjen e efektit të një mase të tillë në buxhet, në mungesë të të dhënave të detajuara për strukturën e tatimit sipas pagave.
Vitin e kaluar, të ardhurat nga tatimi mbi të ardhurat personale (përfshi tatimin progresiv mbi pagat dhe atë uniform prej 15% mbi të ardhurat e tjera) solli më shumë se 66 miliardë lekë të ardhura në buxhet, ose 10% të të ardhurave totale tatimore.
Aktualisht, sipas INSTAT, paga mesatare në ekonomi është rreth 83400 lekë. Me sistemin aktual, mbi pagën mesatare paguhet tatim për të ardhurat në masën 13%, (për të ardhurat mbi 30 mijë lekë në muaj), që aktualisht përkthehet në tatim mujor në vlerën e 6942 lekëve.
Partia Demokratike dhe koalicioni “Shqipëria Bëhet” propozojnë një taksë të sheshtë 10%, duke vendosur përjashtim për të ardhurat deri në 50 mijë lekë në muaj. Mbi pagën mesatare prej 83400 lekësh, një i punësuar me pagë mesatare do të paguante 3340 lekë në muaj, ose rreth 52% më pak krahasuar me sistemin aktual.
Nëse përdorim si bazë llogaritjeje pagën mesatare, kostoja do të ishte rreth 400 euro në vit për çdo të punësuar. Sipas të dhënave administrative, Shqipëria ka rreth 746 mijë të punësuar në sektorin shtetëror dhe privat dhe fatura totale e uljes së tatimit dhe rritjes së pragut do të ishte rreth 300 milionë euro, gjithmonë e paraqitur si një llogari indikative, e mbështetur mbi pagën mesatare.
Partia Mundësia premton një tatim të sheshtë në masën 8%. Nëse supozojmë se edhe kjo parti do të përjashtojë të ardhurat deri në 50 mijë lekë (një gjë e tillë nuk saktësohet në program) një i punësuar me pagë mesatare do të paguante 2672 lekë në muaj ose 61.5% më pak krahasuar me sistemin aktual.
Lëvizja Bashkë është e vetmja që jep një alternativë të dytë të tatimit progresiv, me shkallë, 0, 10%, 15%, 25% dhe 35%, duke përjashtuar të ardhurat mujore deri në 60 mijë lekë. Për një pagë mesatare prej 83400 lekësh në muaj bruto, me sistemin e propozuar nga Lëvizja Bashkë do të paguhej një tatim mujor në masën 2340 lekë, ose 66% më pak krahasuar me sistemin aktual.
Është e qartë se propozimet e reja do të ndikojnë sidomos në pagat më të larta, sipër nivelit të 200 mijë lekëve në muaj, që aktualisht janë subjekt i tatimit në masën 23%.
Ulja e çmimit të energjisë kushton më shumë se 61 milionë euro
Çmimi i energjisë është një çështje e ndjeshme për buxhetet familjare dhe as në fushatën e këtij viti nuk mungojnë premtimet për uljen e çmimit. Në fakt, që në fillim të këtij viti, qeveria i parapriu fushatës duke e ulur çmimin e energjisë për konsumatorët familjarë nga 9.5 në 8.5 lekë për kWh.
Disa prej forcave politike të opozitës premtojnë ulje të mëtejshme të çmimit, nëse vijnë në pushtet. Kështu, Partia Demokratike (Aleanca për Shqipërinë Madhështore) premton ulje të çmimit të energjisë për familjet në 7 lekë për kWh.
Efekti i kësaj uljeje në buxhetin e FSHU/OSHEE do të ishte i konsiderueshëm. Sipas të dhënave të raportuara nga INSTAT, konsumi i energjisë elektrike nga familjarët vitin e kaluar arriti në rreth 3409 GWh.
Ulja e çmimit të energjisë elektrike me 1.5 lekë për kWh, për një sasi të tillë konsumi, do të ulte të ardhurat nga faturimi i energjisë me 51 milionë euro. Nëse llogaritim edhe diferencën në TVSH-në e paguar mes çmimit aktual dhe atij të propozuar nga PD, fatura e uljes së çmimit të energjisë arrin në më shumë se 61 milionë euro.
Partia Demokratike premton edhe uljen e çmimit të energjisë për bizneset në 6 lekë për kWh. Duke qenë se çmimi i energjisë për bizneset nuk është fiks për të gjitha subjektet dhe periudhat, llogaritja e faturës së saktë është më e vështirë. Megjithatë, duke qenë se për bizneset, çmimet e energjisë në përgjithësi janë më të shtrenjta, efekti i një mase të tillë do të ishte edhe më i madh.
Edhe një forcë tjetër opozitare, koalicioni “Shqipëria Bëhet”, premton ulje të çmimit të energjisë elektrike, duke aplikuar dy fasha të ndryshme, përkatësisht 7.4 lekë për kWh në orarin 05:00-22:00 dhe 3.8 lekë për kWh për orarin 22:00-5:00.
Praktika e tarifimit me fasha orare ndiqet edhe në vende të tjera, duke përfshirë së fundmi edhe Kosovën. Megjithatë, për momentin, një zgjidhje e tillë shtron vështirësi praktike, sepse kërkon instalimin e matësve të posaçëm të energjisë që do të mundësonin matjen e konsumit të ndarë sipas orarit. Në mungesë të këtyre pajisjeve, në Shqipëri mungojnë të dhëna apo qoftë edhe vlerësime të përafërta për sasinë e energjisë që konsumohet në orët e natës.
Për këtë arsye, është e pamundur të përcaktohet një faturë e përafërt e uljes së propozuar nga “Shqipëria Bëhet”. Megjithatë, nëse llogarisim vetëm çmimin për fashën kryesore ditore, prej 7.4 lekë për kWh, fatura e uljes do të ishte rreth 37.5 milionë euro pa TVSH ose 45 milionë euro me TVSH (mbështetur në konsumin e familjarëve për 2024).
Ulja e çmimit të energjisë me shumë të ngjarë do të shtonte varësinë e kompanisë së shpërndarjes së energjisë elektrike nga buxheti i shtetit, ndërkohë që gjendja financiare e kësaj kompanie ka qenë historikisht e vështirë, për shkak të humbjeve të mëdha të akumuluara nga mosshlyerjet e faturave të energjisë, humbjet e tjera në rrjet dhe çmimeve të administruara të energjisë, që nuk reflektojnë gjithmonë koston e blerjes së saj në tregje.
Bilanci i fundit i publikuar nga OSHEE i takon vitit 2022 dhe në atë vit, kompania kishte humbje të akumuluara në bilanc prej pothuajse 99 miliardë lekësh (rreth 1 miliard euro me kursin e sotëm) dhe kapital negativ prej rreth 36 miliardë lekësh.
Ndërsa do të lehtësonte buxhetet familjare, ulja e çmimit të energjisë do të keqësonte gjendjen e buxhetit të OSHEE, do të rriste varësinë nga buxheti i shtetit dhe do të largonte tregun e energjisë elektrike për familjarët nga parimet e tregut.
Një qasje e tillë do të ishte një tjetër hap mbrapa në rrugën e reformimit të këtij tregu dhe në shëndoshjen e llogarive të ndërmarrjeve publike. Siç kanë këshilluar në mënyrë të përsëritur institucionet e specializuara, mbështetja e shtresave më të brishta do të ishte më e arsyeshme të bëhej nëpërmjet politikave sociale, kryesisht subvencionimit për familjet me të ardhura të ulëta, siç ndodh pjesërisht edhe sot.
“Ulja e çmimit” të naftës kushton më shumë se 300 milionë euro
Një tjetër çështje e ndjeshme për ekonominë është çmimi i karburanteve. Edhe në këtë rast, disa prej forcave opozitare, si Aleanca për Shqipërinë Madhështore apo “Shqipëria Bëhet”, premtojnë ulje të ndjeshme të çmimeve të karburanteve.
Aleanca për Shqipërinë Madhështore premton ulje të çmimit të karburanteve me 35%-40%. Megjithëse pa saktësuar mekanizmin, premtimi nënkupton ulje të barrës fiskale, që është realisht komponenti kryesor ku qeveria mund të ndikojë çmimet e karburanteve.
Nga ana tjetër, “Shqipëria Bëhet” premton shprehimisht heqje të taksës së qarkullimit 27 lekë për litër dhe një ulje të mëtejshme me 5 lekë për litër nga tarifat e tjera, në total ulje taksash prej 32 lekësh për litër.
Sipas të dhënave nga Ministria e Financave, vitin e kaluar, të ardhurat nga taksa e qarkullimit arritën në 213 milionë euro. Mbi këtë bazë, konsumi vjetor i karburantit mund të llogaritet në rreth 790 milionë litra. Ulja edhe me 5 lekë për litër e tarifave të tjera, siç premton “Shqipëria Bëhet”, do të sillte edhe një faturë shtesë prej rreth 40 milionë eurosh të tjera, duke e çuar faturën totale në rreth 253 milionë euro.
Nëse për këtë sasi shtojmë edhe TVSH-në (që llogaritet mbi çmimin pas taksave të tjera), fatura totale arrin në më shumë se 300 milionë euro, ose pothuajse sa 5% e të ardhurave tatimore për 2024.
Heqja e taksës së qarkullimit do t’i zbriste automatikisht këto të ardhura nga buxheti i shtetit, ndërsa mund të kompensohej në një masë më të vogël nga rritja e konsumit të karburanteve dhe nga shtesa në të ardhurat prej taksave të tjera të lidhura me të.
Llogaritjet tregojnë qartë se çdo masë fiskale, që tenton të ulë në mënyrë drastike çmimin e karburantit, do të kishte kosto të mëdha buxhetore, veçanërisht nëse mbajmë parasysh se forcat politike që e premtojnë e ndërthurin atë edhe me ulje të tjera të taksave dhe me rritje të shpenzimeve.
Minimumi jetik mund të kushtojë të paktën 500 milionë euro në vit
Pothuajse të gjitha forcat politike premtojnë rritje të pensionit minimal në 200 euro, madje pjesa më e madhe e tyre e premtojnë këtë nivel si një minimum jetik, që duhet të sigurohet edhe për kategoritë e tjera të brishta sociale, që nuk janë në marrëdhënie pune, si për shembull përfituesit e pagesës së papunësisë, ndihmës ekonomike apo studentët që mbështeten me bursa.
Në harkun e pesë viteve të fundit, pensioni mesatar në qytet është rritur me 12.8%, ndërsa në fshat, me 20.6%.
Megjithatë, nëse shohim treguesin e zëvendësimit, që mat raportin mes pensionit mesatar dhe pagës mesatare, ai ka ardhur në rënie të vazhdueshme, sepse rritja e pensioneve ka qenë më e ulët se ajo e pagave. Në vitin 2023, për pensionet në qytet, ai zbriti në 32.6%, nga 39.9% në 2019. Për pensionet në fshat, ky raport zbriti në 28.7%, nga 35.3% në 2019.
Kjo tendencë mund të jetë ndikuar pjesërisht edhe nga ulja e informalitetit të pagave apo rritja e pagës minimale ligjore. Por, ky tregues në thelb tregon se standardi i jetesës së një individi pas daljes në pension ka tendencën të përkeqësohet vit pas viti, në raport me periudhën kur ndodhej në marrëdhënie pune.
Rritja e pensioneve, në fakt, është një nga çështjet më të ndjeshme në programin e forcave kryesore politike, por në teori, edhe një nga më sfidueset. Shqipëria po përballet me tendenca demografike shumë shqetësuese, të shprehura në tkurrje të numrit të përgjithshëm të popullsisë dhe plakje të saj. Në rast se nuk gjenden mënyrat për të frenuar këto tendenca, një rritje e pensioneve do të jetë e mundur vetëm duke thelluar deficitin e skemës dhe në kurriz të cilësisë së shërbimeve të tjera publike.
Sipas të dhënave më të fundit të ISSH-së, skema e sigurimeve shoqërore ka 1.19 kontribuues për çdo përfitues, ndërsa për pensionet e pleqërisë, ky raport është 1.42. Raporti është i destinuar të rritet me plakjen e popullsisë dhe reformat e pensioneve të viteve të fundit kanë tentuar ta “arnojnë” këtë problem, duke rritur moshën e daljes në pension.
Vlerësimi i një fature gjithëpërfshirëse për një premtim të tillë është shumë i vështirë, në mungesë të një strukture të detajuar të pensioneve, sipas masës së përfitimit dhe numrit të përfituesve.
Megjithatë, efekti financiar i një hapi të tillë do të ishte shumë i madh, duke qenë se vlerësohet që afërsisht 75% (rreth 520 mijë) e më shumë se 700 mijë përfituesve kanë një pension mujor më të ulët se minimumi jetik.
Sipas programit të Lëvizjes Bashkë, forca politike që ka hartuar programin ekonomik më të detajuar, rritja e çdo pensioni me të njëjtën masë sa pensioni minimal për të arritur nivelin e minimumit jetik do të kërkonte një shtesë në buxhet prej më shumë se 1 miliard eurosh.
Megjithatë, sipas saj, nëse marrim në konsideratë faktin që pensionet e mesme dhe të larta do të rriten me një normë më të ulët duke synuar një nivel pensioni mesatar prej 33 mijë lekësh, kostoja do të zbriste me disa qindra milionë euro çdo vit.
Kjo kosto do të përballohet pjesërisht nga rreth midis 350 milionë deri në 500 milionë euro që do të shtoheshin në buxhetin e sigurimeve shoqërore prej luftës ndaj informalitetit në punë dhe rritjes së pagës minimale, nga njëra anë, dhe rikuperimit të paktën diçka më shumë se 500 milionë eurove në vit nga kostoja e korrupsionit, shpërdorimeve dhe mosrealizimit të objektivave të miradministrimit dhe eficiencës financiare të institucioneve publike.
Lëvizja Bashkë vlerëson se, politikat e zhvillimit të qëndrueshëm ekonomik, të shoqëruara me rritjen e ndjeshme të punësimit dhe zvogëlimin e popullsisë ekonomikisht joaktive, si dhe rritjen e produktivitetit të punës dhe pagave, jo vetëm do të siguronin fondet e nevojshme për rritjen e qëndrueshme të pensioneve, por edhe do të garantonin të ardhurat për politika të tjera sociale dhe përmirësimin e shërbimeve publike.
Statistikat më të fundit zyrtare të Institutit të Sigurimeve Shoqërore tregojnë se në vitin 2023, pensioni mesatar i pleqërisë në qytet arriti në 18 341 lekë, ndërsa ai në fshat, 11.051 lekë, pa llogaritur këtu kompensimet dhe përfitimet shtesë.
Vetëm për të sjellë pensionin mesatar (jo atë minimal) në qytet në nivelin e 20 mijë lekëve në muaj do të duhej një shpenzim shtesë për çdo pensionist prej afërsisht 20 mijë lekësh (rreth 200 euro në vit). Duke qenë se në fund të vitit 2024, numri i pensioneve të pleqërisë në qytet vlerësohet të ketë arritur në më shumë se 520 mijë, vetëm kostoja e rritjes së pensionit mesatar në qytet në 200 euro në muaj do të arrinte në më shumë se 104 milionë euro në vit.
Ndërkohë, për të çuar pensionin mesatar të pleqërisë në fshat në nivelin e 20 mijë lekëve në muaj do të duhej një shtesë vjetore prej më shumë se 107 mijë lekësh (rreth 1070 euro) për çdo pension. E llogaritur për afërsisht 80 mijë pensione rurale, fatura do të rezultonte rreth 86 milionë euro.
Pensioni mesatar i invaliditetit në qytet vlerësohej në 2023 në 17 270 lekë. Për ta çuar atë në nivelin e 20 mijë lekëve në muaj, do të duhej një shtesë prej rreth 27 eurosh në muaj, ose afërsisht 330 euro në vit. Për rreth 60 mijë pensione invaliditeti të raportuara, fatura totale do të arrinte në gati 20 milionë euro në vit.
Pensioni mesatar i invaliditetit në fshat raportohej në shumën 8677 lekë. Për ta çuar në 20 mijë lekë, do të duhej një shtesë prej 136 eurosh në muaj, ose 1630 eurosh në vit. Për rreth 5500 pensione invaliditeti, fatura totale do të arrinte në rreth 9 milionë euro.
Një pension mesatar familjar në qytet në 2023 vlerësohej në masën 8558 në muaj. Për ta çuar vlerën mesatare në 20 mijë lekë do të nevojitet një shtesë prej 115 euro në muaj, ose rreth 1380 euro në vit. Për rreth 44 mijë pensione familjare, shpenzimi shtesë vlerësohet në rreth 61 milionë euro në vit.
Një pension familjar në fshat në 2023 vlerësohej mesatarisht në 1884 lekë në muaj. Për ta çuar atë në 20 mijë lekë në muaj, do të duhej një shtesë prej më shumë se 180 eurosh në muaj, ose gati 2200 euro në vit. Për rreth 5500 pensione familjare fshati, fatura totale llogaritet në më shumë se 12 milionë euro në vit.
Vetëm fatura për të çuar të gjitha pensionet mesatare në nivelin e 200 eurove llogaritet në pothuajse 300 milionë euro në vit. Megjithatë, llogaritja nuk merr parasysh rritjen e mundshme të masës së pensioneve mesatare gjatë 2024, për mungesë të dhënash. Rrjedhimisht, në raport me të dhënat më të reja, fatura e rritjes mund të jetë pak më e ulët.
Veç minimumit jetik 200 euro, Partia Demokratike premton rritje të pensioneve me 20% (duke iu referuar pensioneve që janë më të larta se niveli i propozuar i pensionit minimal/minimumit jetik), ndërsa për pensionet që janë poshtë nivelit të minimumit jetik (llogaritur në 20 mijë lekë), rritja do të jetë edhe më e madhe.
Sipas të dhënave fiskale paraprake, shpenzimet totale të skemës së sigurimeve shoqërore për vitin e kaluar ishin 188 miliardë lekë. Kështu, me një vlerësim alternativ dhe paralel, një rritje prej të paktën 20% e pensioneve do të përkthehej në një shpenzim vjetor shtesë prej të paktën 380 milionë eurosh.
Nga ana tjetër, vendosja e minimumit jetik do të përfshinte edhe rritjen e ndihmës ekonomike. Edhe në këtë rast llogaritjet janë të vështira, për shkak të detajimit të vogël në mënyrën e raportimit të tyre.
Megjithatë, sipas shërbimit social shtetëror, në fund të vitit 2024, numëroheshin rreth 45 mijë familje në ndihmë ekonomike, që trajtoheshin në total me një fond mesatar mujor prej rreth 400 milionë lekësh. Mbi këtë bazë, ndihma ekonomike mund të llogaritet në afërsisht 8800 lekë në muaj për familje.
Për ta çuar në 20 mijë lekë në muaj do të duhej një shtesë prej rreth 1350 eurosh në vit. Për 45 mijë familje, që është numri mesatar i përfituesve, fatura totale arrin në rreth 61 milionë euro në vit.
Megjithatë, koncepti i minimumit jetik duhet të llogaritet për person. Duke qenë se, sipas INSTAT, një njësi familjare ka mesatarisht 3.7 persona, atëherë fatura shtesë e minimumit jetik për ndihmën ekonomike duhet të arrijë në më shumë se 225 milionë euro.
Me gjithë vështirësitë për të kryer llogaritje të sakta, është e qartë se vendosja e një minimumi jetik prej të paktën 200 eurosh, do të kishte një kosto shumë të madhe për buxhetin. Do të ishte shumë e vështirë që këto kosto të mbuloheshin pa siguruar të ardhura shtesë, ndërsa premtimet për të siguruar minimumin jetik duke aplikuar njëkohësisht edhe ulje të rëndësishme të taksave tingëllojnë edhe më pak realiste.
A mund të ulen kostot e administratës me 1 miliard euro?
Partia Mundësia ka përcjellë në këtë fushatë një tjetër premtim radikal: shkurtimin e kostove të administratës me 1 miliard euro në vit.
Sipas programit të kësaj partie, administrata shqiptare sot është e fryrë, joefikase dhe shpeshherë abuzive me fondet publike. Nëpërmjet reduktimit të burokracisë, eliminimit të punësimeve fiktive dhe kontrollit të rreptë mbi shpenzimet, mund të kursehen të paktën 1 miliard euro në vit.
Partia Mundësia shprehet se ky kursim do të bëjë të mundur uljen e taksave dhe rritjen e investimeve në sektorët jetikë si arsimi dhe shëndetësia, duke përmirësuar jetën e përditshme të qytetarëve. Për më tepër, një administratë më e vogël dhe më efikase do të jetë më pak e korruptuar dhe më transparente, duke rritur besimin e qytetarëve tek institucionet.
Sipas programit, gjysma e shumës së kursyer, pra 500 milionë euro, do të shkojnë për shëndetësinë, arsimin, pensionet dhe kontributin për fëmijët në familje në nevojë. Gjysma tjetër do të ndihmojë në ekuilibrimin e buxhetit pas vendosjes së taksës së sheshtë.
Sipas treguesve fiskalë të qeverisë, për vitin 2024, buxheti shpenzoi gati 113 miliardë lekë për personelin dhe më shumë se 80 miliardë lekë të tjera për shpenzime operative dhe mirëmbajtjeje, me kosto totale prej gati 2 miliardë eurosh. Premtimi për ta përgjysmuar këtë kosto duket në vetvete shumë ambicioz. Kjo do të kërkonte paralelisht shkurtime të mëdha mes gati 185 mijë punonjësve të sektorit publik dhe ulje drastike të kostove të funksionimit të administratës.
Në mungesë të një plani të detajuar se si do të bëhet ulja e këtyre shpenzimeve, një premtim i tillë është i vështirë të vlerësohet me objektivitet.
Megjithatë, është e qartë se shkurtimi në përmasa të mëdha i personelit dhe shpenzimeve të administratës vështirë se do të mund të bëhej në afate të shkurtra, pa pasur ndikime të mëdha negative në cilësinë e ofrimit të shërbimeve publike.
Ku do të gjenden paratë?
Kur bëhet fjalë për ulje të taksave apo rritje të shpenzimeve, në përgjithësi argumenti që kanë përdorur historikisht forcat politike është lufta ndaj korrupsionit dhe informalitetit.
Sipas tyre, lufta ndaj këtyre fenomeneve do të mundësonte të ardhura shtesë për të financuar shpenzimet e reja të premtuara, apo për të balancuar efektin e uljes së taksave.
Duke pasur parasysh perceptimin e lartë që ekziston për informalitetin dhe korrupsionin, kjo sillet gjithmonë si një formulë çudibërëse për të rregulluar llogaritë buxhetore.
Për vitin e kaluar, vlerësohet se të ardhurat totale buxhetore ishin sa 29.3% e PBB-së, ndërsa të ardhurat nga tatimet, sa 27% e PBB-së. Niveli i të ardhurave tatimore për Shqipërinë vlerësohet i ulët në raport me ekonomitë më të zhvilluara.
Të dhënat e Organizatës për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik (OECD) tregojnë se për vitin 2023, mesatarja e të ardhurave tatimore ndaj PBB-së për vendet anëtare ishte 33.9%. Shqipëria vlerësohet të ketë një barrë më të ulët fiskale edhe në raport me ekonomitë fqinje të rajonit, ku të ardhurat fiskale ndaj PBB-së janë sipër kufirit të 30%.
Të paktën në një këndvështrim krahasues, duket se Shqipëria ka hapësira për të rritur të ardhurat tatimore, por nga ana tjetër është e vështirë të thuhet sa janë potencialet reale të rritjes së të ardhurave nga lufta ndaj informalitetit apo korrupsionit.
Në kushte të një rritjeje ekonomike të kënaqshme prej rreth 4% dhe një inflacioni pranë objektivit prej 3%, mund të supozohet se rritja organike e të ardhurave buxhetore, pa llogaritur ndryshime të mundshme fiskale dhe ndikimin e faktorëve të tjerë është rreth 7% ose rreth 50 miliardë lekë në vit, llogaritur mbi të ardhurat e vitit 2024.
Niveli i informalitetit në ekonominë shqiptare, bazuar në vlerësime të ndryshme, është luhatur në të shkuarën mes 30% dhe 50%. Megjithëse bëhet fjalë për nivele të supozuara shumë të mëdha, logjika sugjeron se, në vitet e fundit, informaliteti ka ardhur në rënie, për shkak të një presioni ligjor në rritje.
Pavarësisht kësaj, duke pasur parasysh evazionin e madh të perceptuar veçanërisht në sektorët e shërbimeve të lidhur me turizmin, potencialet për të rritur të ardhurat nga formalizimi ekzistojnë.
Nga ana tjetër, lufta ndaj informalitetit kërkon forcim të shtetit ligjor, ulje të korrupsionit dhe shkëputje nga qëndrimet populiste, të gjitha sfida madhore për qeverisjen dhe politikën shqiptare në përgjithësi.
Programet elektorale që mbështeten vetëm në formula abstrakte, si lufta ndaj informalitetit dhe korrupsionit, janë dëshmuar pak të besueshme në të shkuarën.
Sado i sinqertë të jetë vullneti për t’i luftuar këto fenomene, historia ka treguar se reduktimi i tyre dhe marrja e rezultateve në rritjen apo kursimin e të ardhurave buxhetore është një proces i gjatë dhe përpjekje e vazhdueshme.
Për më tepër, shumica e forcave politike opozitare shfaqin edhe një paradoks ideologjik në programet e tyre: ato propozojnë platforma “të djathta” në taksim, por “të majta” në shpenzime.
Logjika dhe përvoja sugjerojnë se në vija të përgjithshme ka dy alternativa, kur bëhet fjalë për taksimin dhe buxhetimin: ose të aplikosh taksa të larta dhe do të ofrosh më shumë shërbime, mbështetje sociale dhe rishpërndarje; ose të aplikosh taksa të ulëta dhe t’i ofrosh publikut më pak shërbime dhe mbështetje shtetërore. Ofertat që i premtojnë të dyja njëkohësisht kanë më shumë të ngjarë të jenë “karrem” elektoral, ose iluzione për të mbledhur vota./ Ersuin Shehu / MONITOR
