Një analizë e thukët e studjuesit hollandez Vincent W.J. van Gerven Oei mbi skandalin Veliaj/Ajola.
Por përveç therrtores së taksaparave autori hedh dritë mbi dëmin moral e financiar që ka pësuar skena kulturore.
Ai thekson, me të drejtë, rolin e anëtarëve të bordit në një prej organizatave të znj. Xoxa. Ata mund të jenë figura të respektuara dhe mund të kenë pranuar të jenë anëtarë bordi për oportunizëm. Por heshtja dhe mosveprimi mbasi skandali u bë publik nuk është i pranueshëm.
Nga VINCENT W.J. VAN GERVEN OEI
“Me 10 shkurt 2025, kryetari i Bashkisë së Tiranës, Erion Veliaj, u arrestua me akuza për korrupsion dhe pastrim parash. Së bashku me bashkëshorten e tij, Ajola Xoxa, një avokate dhe vetëdeklaruar “kuratore”, si dhe me gjashtë pronarë të mëdhenj kompanish ndërtimi, Veliaj është përfshirë në një skemë të gjerë dhe komplekse për pastrimin e fondeve publike dhe ryshfeteve nga kontraktorët përmes një sërë organizatash jofitimprurëse artistike dhe kompanish private, të menaxhuara nominalisht nga anëtarë të familjes Xoxa dhe Veliaj.
Ndryshe nga rastet e mëparshme të korrupsionit, si ato kundër ish-presidentit Ilir Meta dhe ish-ministrit të mjedisit Lefter Koka, dosja që përfshin aferat korruptive të çiftit Veliaj-Xoxa bazohet në një analizë të hollësishme të pasurive dhe shpenzimeve të tyre private, e udhëhequr nga një pyetje e thjeshtë: duke marrë parasysh të ardhurat e tyre relativisht modeste të deklaruara, si mund të përballonin një stil jetese kaq luksoz? Në dosjet e mëparshme, kjo pyetje nuk ishte ngritur kaq drejtpërdrejt, dhe besoj se kjo qasje e kontabilitetit mjekoligjor ofron një model të frytshëm për hetimet e ardhshme të zyrtarëve të lartë të qeverisë.
Shtysa fillestare për hetimin erdhi nga një informacion i dërguar në SPAK në korrik 2023, ku një person me emrin Nesti Angoni (që rezulton të jetë një pseudonim i një individi ende të paidentifikuar) ngriti pyetje mbi rezidencën e Veliajt dhe Xoxës në lagjen Kodra e Diellit në Tiranë dhe tri vilat e tyre verore në Qerret, të gjitha të blera nga kompania e ndërtimit AGI KONS, në pronësi të Gentian Sulës. Bashkëshortja e Sulës, Gentiana, ka qenë zv/ministre nën Veliajn në Ministrinë e Mirëqenies Sociale dhe Rinisë dhe më vonë, kur Veliaj u bë kryetar bashkie në 2015, AGI KONS mori disa leje ndërtimi shumë fitimprurëse. Pyetjet bazë që lindën nga këto fakte ishin se si Veliaj dhe Xoxa mund të përballonin këto prona dhe, nëse jo, me çfarë kushtesh ishin transferuar në pronësinë e tyre nga AGI KONS.
Prokuroria më pas ofroi një analizë të hollësishme të financave të çiftit ndërmjet viteve 2013 dhe 2023, duke treguar se nuk kishte prova për blerjen e vilave verore, të cilat në fakt rezultojnë të regjistruara në emër të anëtarëve të familjes së tyre. Megjithatë, prova nga telekomunikacioni, të dhënat e vendndodhjes së celularëve, dëshmitë e dëshmitarëve dhe një kontroll në pronë tregojnë në mënyrë bindëse se Veliaj dhe Xoxa janë pronarët dhe menaxherët e vërtetë të njërës prej vilave dhe se nuk e kishin deklaruar atë ligjërisht.
Duke përdorur aksesin e tyre diskrecional në regjistrat e punësimit, të dhënat doganore, dosjet e prokurimeve publike dhe regjistrat tatimorë, prokurorët e SPAK-ut dokumentuan gjithashtu udhëtimet me avion çarter të Veliajt dhe Gentian Sulës, si dhe një listë të gjatë tenderash me vlera të mëdha të dhëna AGI KONS, përfshirë rikonstruksionin e Parkut Rinia, Teatrit të Tiranës, Teatrit të Operës dhe Baletit, koncesione për ndërtimin e shkollave, etj. Disa nga këto tendera u dhanë në rrethana të dyshimta dhe në disa raste AGI KONS mori kontrata si për ndërtimin, ashtu edhe për mbikëqyrjen, në shkelje të qartë të ligjit. Megjithatë, të gjitha këto kontrata u aprovuan dhe u firmosën nga Veliaj. Në veçanti, prokurorët vunë në dukje koincidencën e çuditshme mes pagesave të tarifave të administrimit të vilës në Qerret nga Veliaj në gusht 2020 dhe kontratës së AGI KONS për ndërtimin e një shkolle me vlerë gati 363 milionë lekë (~3.6 milionë euro) vetëm një muaj më vonë, duke sugjeruar se përdorimi i vilave ishte shkëmbyer në këmbim të dhënies së tenderit.
Por kontabiliteti mjekoligjor i detajuar i hetuesve tregoi se ryshfetet në formën e pronave nga AGI KONS ishin vetëm maja e ajsbergut.
Dosja e përpiluar nga SPAK detajon një rrjet të gjerë organizatash jofitimprurëse artistike dhe kompanish të regjistruara në emër të anëtarëve të familjes së Xoxës, por që në realitet ishin nën kontrollin e saj të drejtpërdrejtë. Të gjitha këto organizata tregonin të ardhura të konsiderueshme nga Bashkia e Tiranës, Ministritë e Kulturës dhe Turizmit, OJQ-të e financuara nga bashkia dhe kompani ndërtimi, si dhe fatura të panumërta, shpesh për shërbime që nuk u ofruan kurrë, midis tyre për të justifikuar shpenzime që në të vërtetë përfundonin në xhepat privatë të Xoxës dhe Veliajt.
Kjo përfshin firmën private ligjore të Xoxës, The Partners Law, e cila punëson avokatët që shfaqen si një kastë rotacionale administratorësh dhe arkëtarësh për entitetet e tjera ligjore; fondacionin Harabel, i cili nominalisht është nën drejtimin e artistit Driant Zeneli, por në realitet menaxhohet plotësisht nga Xoxa; galerinë tregtare NAAN, 100% e aksioneve të së cilës u dhuruan nga Zeneli për Harabel dhe e cila operon një vilë në zonën luksoze të Bllokut, 25% e së cilës është në pronësi të Sulës; dhe disa organizata të tjera jofitimprurëse dhe kompani të improvizuara që duket se janë krijuar vetëm për të kanalizuar fondet publike dhe ryshfetet e ndërtimit drejt Veliajt dhe gruas së tij.
Në dosje përmendet një nga kontraktorët më të mëdhenj në Shqipëri, Fusha shpk. Në një rast, dy avokatë të punësuar nga The Partners Law kanalizojnë rreth 13,000 euro nga Fusha drejt Harabel, vetëm disa ditë pasi Fusha merr një pjesë të fondeve bashkiake për rikonstruksionin e Sheshit Skënderbej, një projekt që tashmë i ka kushtuar publikut shqiptar gati 19 milionë euro përmes një sërë tenderash të dyshimtë. Përmes të njëjtave fatura fiktive, Fusha gjithashtu i paguan drejtpërdrejt njërin nga avokatët e The Partners Law, duke mbuluar në thelb pagën e tij për disa muaj.
Përveç ryshfeteve monetare nga kompanitë e ndërtimit, rrjeti i ngritur dhe i menaxhuar nga Xoxa gjithashtu qarkullon një lumë të pafund faturash fiktive për të justifikuar fondet publike të marra nga bashkia dhe ministritë. Për shembull, Harabel paguan “qira” për Xoxën, edhe pse zyrat e tij ndodhen në të njëjtin hapësirë me The Partners Law në Sky Tower. Në një tjetër episod, Sokol Kryeziu, një ish-pastrues rruge i kthyer në pronar të kompanisë së ndërtimit Gerard-A, paguan rreth 50,000 euro për një seri pikturash nga Idlir Koka në Galerinë NAAN, ndërkohë që Koka merr vetëm 13,000 euro. Pjesa tjetër zhduket. Një kurator italian, Domenico de Chirico, lëshon një faturë fiktive prej 1000 eurosh për kurimin e ekspozitës së Kokës, ndërsa vetë Xoxa figuron si “kuratore” e disa ekspozitave në Galerinë NAAN, tituj që duket se janë fiktivë dhe reflektojnë fonde të mëtejshme që rrjedhin nga fondacioni jofitimprurës Harabel në xhepin e saj.
Entitetet e drejtuara nga Xoxa janë gjithashtu të përfshira vazhdimisht në fusha artistike dhe prodhime për të cilat nuk kanë aftësi profesionale për t’i menaxhuar. Në një shembull tipik, Harabel merr fonde nga Ministria e Kulturës për të organizuar Festivalin Ndërkombëtar të Kërcimit Bashkëkohor 2023 në Tiranë, pavarësisht se askush nga stafi i saj nuk ka njohuri për kërcimin bashkëkohor. Për këtë festival, organizata jofitimprurëse Eventus (në pronësi të gruas së xhaxhait të Xoxës) lëshon një faturë prej 20,309 eurosh për kompozim muzikor, ndërsa Balkan Youth Link, gjithashtu nën kontrollin e Xoxës, lëshon një faturë prej 19,071 eurosh për koreografi, në të dy rastet pa pasur ndonjë përvojë të verifikueshme në këto disiplina artistike.
Ky festival i kërcimit përfshin gjithashtu përfshirjen e ndërlikuar të kompanisë së ndërtimit Rametal, e cila paguan drejtpërdrejt një faturë prej 8326 eurosh për transportin ndërkombëtar të performancës së kërcimit Sonoma, edhe pse Bashkia e Tiranës tashmë i ka akorduar Balkan Youth Link 5 milionë lekë (~50,000 euro) për këtë prodhim. Në të njëjtën kohë, Teatri i Operës dhe Baletit nënshkruan një kontratë me Rametal për qira pajisjesh në vlerë prej rreth 19,000 eurosh për të njëjtën shfaqje, para të cilat eventualisht kthehen te kompanitë e kontrolluara nga Xoxa. Ndërkohë, fondet e akorduara nga Ministria e Kulturës për këtë festival, të cilat në fakt supozohet të mbulojnë kostot e transportit dhe pajisjeve, përfundojnë gjithashtu në xhepat e Xoxës përmes një sërë faturash fiktive.
Në një moment, ka aq shumë entitete ligjore dhe projekte saqë stafi i The Partners Law, i cili menaxhon administratën, bën shpesh gabime me buxhetet, vulat dhe letrat zyrtare, duke ngatërruar një OJF me tjetrën. Në një rast kaotik administrativ, Zeneli është aktori kryesor në një lojë me “fatura muzikore” midis Ava Studio (kompania e nënës së Xoxës), Arts Lab (kompania e xhaxhait të Xoxës) dhe Harabel, ku bëhen pagesa dhe kundërpagesa derisa entiteti i duhur të ngarkohet për shpenzime fiktive të editimit të videove, duke u siguruar që të gjitha llogaritë të “zerohen” në fund të vitit.
Gjithashtu, kompania Gogël, e cila është në pronësi të vëllait të Veliajt, Arbrit, është e përfshirë në këto skema. Kompania e telekomunikacionit One Albania ka fituar disa tendera të mëdha nga Bashkia e Tiranës dhe në të njëjtën kohë është një nga klientët kryesorë të Gogël, me një shumë totale prej rreth 5.5 milionë euro deri në qershor 2024, nga të cilat më shumë se 50,000 euro i kanalizon te Ava Studio, një kompani që në letra menaxhohet nga nëna e Xoxës, por që në realitet është plotësisht nën kontrollin e Ajola Xoxës.
Shembujt e përmendur më sipër janë vetëm një përzgjedhje e kufizuar. Në total, SPAK pretendon se Xoxa ka përvetësuar rreth 110 milionë lekë (~1.1 milionë euro), nga të cilat pothuajse 870,000 euro janë shpenzuar për veshje luksoze, produkte bukurie dhe bizhuteri, të importuara duke përdorur kartën e identitetit të ish-drejtorit ekzekutiv të Balkans Youth Link, i cili rezultoi të ishte plotësisht i pavetëdijshëm që kishte “blerë” çanta Louis Vuitton.
Megjithatë, dosja lë gjithashtu një sërë pyetjesh të pazgjidhura. Para së gjithash, lidhjet me Ministritë e Kulturës dhe Turizmit mbeten të paqarta. A kishte të njëjtin mekanizëm si me Bashkinë e Tiranës? Pastaj, Xoxa ishte gjithashtu themeluese e Galerisë GurGur në Petrelë, ku Harabel ka organizuar një sërë ekspozitash të artistëve shqiptarë. Edhe këtu, marrëveshjet financiare dhe pronësia mbeten të paqarta, si dhe ajo që mund të kenë përfituar pronarët e hapësirës në këmbim të lejimit të Harabel për të përdorur këtë .
Megjithatë, shifra prej 1.1 milionë € që i është vjedhur publikutshqiptar është vetëm një anë e medaljes. Në të gjithë dosjen bëhet e qartë se projektet kulturore që Xoxa dhe shumë entitete ligjore nën kontrollin e saj morën nga burri i saj u keqmenaxhuan plotësisht, me Xoxën që kërkonte të nxirrte përfitimin maksimal personal ndërsa dorëzonte një produkt minimalisht të pranueshëm. Askush nuk duket të jetë punësuar bazuar në kualifikimet e tij të vërteta, dhe përzgjedhja e bashkëpunëtorëve bëhej qartësisht në bazë të gatishmërisë për të pranuar praktika të dyshimta pagesash, faturime krijuese, pagesa cash e kështu me radhë.
Dëmi që kjo ka shkaktuar në skenën kulturore shqiptare është i pallogaritshëm. Që nga regjistrimi i saj në vitin 2018, Harabel ka thithur qindra mijëra euro nga qeveria lokale dhe kombëtare shqiptare, si dhe fonde kulturore të huaja nga Italia, Zvicra, SHBA dhe BE. Asnjë nga këto fonde nuk u shpenzua siç duhet, asnjë nuk u justifikua siç duhet, dhe të gjitha mund të ishin përdorur shumë më mirë nga një skenë kulturore e pavarur që vuan për mbështetje publike, nga një qeveri e drejtuar, si për ironi të fatit, nga dikush që e quan veten artist.
Dhe nuk janë vetëm fondet e keqpërdorura, paratë e shpërdoruara në fatura fiktive dhe ekzekutimin e dobët të projekteve. Për shkak të dominimit të saj në prodhimin kulturor në Tiranë, ndërmarrja kriminale e Xoxës ka ndotur gjithashtu shumë nga prodhuesit kulturorë që, për një arsye apo një tjetër, u ndjenë të thirrur, pavarësisht paralajmërimeve të hershme se nismat e saj të fabrikuara ishin të dyshimta, të pranonin komisionet e saj, të ekspozonin në hapësirat e saj ose të punonin për organizatat e saj.
Së pari, duhet të theksojmë ata që i dhanë legjitimitetin artistik të nevojshëm ekzistencës së Harabelit: artistë dhe kuratorë të njohur me karriera ndërkombëtare të konsoliduara si Anri Sala, Adrian Paci, Sislej Xhafa dhe Edi Muka. Nuk mund të nënvlerësohet, veçanërisht brenda një mjedisi të udhëhequr nga prestigji siç është bota e artit, rëndësia e mbështetjes së tyre për misionin e Harabelit dhe karrierën e sapokrijuar të Xoxës si kuratore. Deri më sot, asnjëri prej tyre nuk ka bërë një deklaratë duke u distancuar nga Xoxa apo Harabeli. T’i quash ata të komprometuar do të ishte shumë pak.
Dhe çfarë ndodh me llogaridhënien e anëtarëve të bordit të Harabelit, të cilët, përveç Zenelit dhe Salës, përfshijnë Olsi Efthimin (gjithashtu arkitektin e vilës në Qerret), Zef Pacin, Ema Andrean, Tomasso Sacchin, Alicia Knockun, Eroll Bilibanin, Marco Scotinin dhe Tea Çunin? A kanë dhënë dorëheqjen tashmë, në dritën e ndërmarrjes kriminale që duket se kanë mbikëqyrur dhe legjitimuar?
Dhe së fundmi, çfarë ndodh me të gjithë ata kuratorë, artistë dhe lektorë ndërkombëtarë? Si janë paguar ata? Kush ka paguar për hotelet dhe fluturimet e tyre? Po dhjetëra punëtorët kulturorë shqiptarë që u përfshinë në projektet e Xoxës: A kanë dorëzuar fatura të rreme? A u është grabitur shumica e vlerës së punës së tyre? A kanë qenë viktima të monopolit të Xoxës mbi financimet publike? A kanë qenë të gatshëm të jenë “moralisht fleksibël”, duke vënë bast mbi ngritjen e saj në botën e artit shqiptar? Apo kanë qenë plotësisht bashkëpunues dhe mbështetës të kontrollit të saj mbi jetën kulturore, duke e parë bashkëpunimin me të si një lëvizje të mirë për karrierën?
Përgjigjet ndaj këtyre pyetjeve janë pa dyshim të ndërlikuara, emocionalisht të ngarkuara dhe të mbështetura në një peizazh politik ku prodhimi artistik dhe kulturor operon nën hijen e rëndë të prodhuesit kryesor të kulturës. Por përgjigjet do të duhet të formulohen nëse skena e artit shqiptar dëshiron të zhvillohet dhe të ecë përpara. Të shpërfillet krimet e shumta të Erion Veliajt dhe Ajola Xoxës, dhe dëmi që ata i kanë shkaktuar një komuniteti të tërë kulturor, do të ishte një gabim i rëndë“. / The Albanian Mechanism / Genc Pollo
