Pa korniza ligjore dhe masa mbrojtëse, vendimi për të emëruar një “ministre” të krijuar me inteligjencë artificiale të ngarkuar me detyra të ndjeshme është ambicioz, por i mbushur me rrezik.
Nga Erjon Curraj
Shqipëria tërhoqi vëmendjen ndërkombëtare javën e kaluar kur kryeministri Edi Rama njoftoi se një entitet i krijuar me inteligjencë artificiale me emrin Diella do t’i bashkohej kabinetit të tij.
Qeveria e paraqiti këtë si një nismë për të zvogëluar diskrecionin njerëzor në fusha të ndjeshme si prokurimi publik, për të përshpejtuar vendimmarrjen dhe për të sinjalizuar se Shqipëria e merr seriozisht qeverisjen digjitale.
Por nëse Diella bëhet një moment historik apo një hap i gabuar do të varet më pak nga algoritmet e saj dhe më shumë nga kornizat ligjore, mbrojtjet institucionale dhe kapacitetet shtetërore që i japin kësaj nisme substancë.
Si një njeri që ka punuar për vite me radhë në transformimin digjital, unë e mirëpres ambicien, por ambicia pa arkitekturë shembet shpejt. Inteligjenca artificiale mund të bëjë vërtet ndryshim në Shqipëri, por jo si ministre. Vlera e saj qëndron në sisteme të mirëprojektuara që forcojnë prokurimin, rekrutimin dhe administratën, duke i bërë proceset më të qëndrueshme, transparente dhe të llogaridhënëse, për aq kohë sa mbështeten nga institucione me mekanizma realë të kontrollit dhe balancës.
Rruga e Shqipërisë drejt qeverisjes digjitale ka qenë ambicioze, por e pabarabartë. Portali e-Albania u lançua për herë të parë në vitin 2013 nga Agjencia Kombëtare e Shoqërisë së Informacionit, AKSHI, si një platformë modeste me një numër të kufizuar shërbimesh. Zgjerimi i tij u përshpejtua pas vitit 2017, kur digjitalizimi u bë një prioritet qendror i qeverisë.
Deri në vitin 2020, qeveria njoftoi se pothuajse të gjitha shërbimet do të kalonin online dhe në vitin 2022 deklaroi se 95 për qind e shërbimeve publike ishin të disponueshme ekskluzivisht përmes e-Albania. Kjo u paraqit si një arritje madhore, duke e pozicionuar Shqipërinë si një lidere rajonale në ofrimin e shërbimeve digjitale, duke reduktuar mundësitë për korrupsion të vogël dhe duke rritur efikasitetin administrativ.
Megjithatë, përparimi ka qenë i brishtë. Sulmet kibernetike të vitit 2022, të cilat ndërprenë shërbimet qeveritare për ditë të tëra, zbuluan dobësitë dhe ndikimin brutal të sulmeve kibernetike të sponsorizuara nga shtetet. Me qeverisje të dhënash të pabarabartë dhe kapacitete të pamjaftueshme të sigurisë kibernetike për të përballuar sulme të tilla madhore, u tregua se shteti digjital i Shqipërisë qëndronte mbi themele të brishta institucionale. Ajo që ishte festuar si një arritje, gjithashtu demonstroi rreziqet e ndjekjes së digjitalizimit më shpejt se sa mund të përshtateshin sistemet e qeverisjes dhe sigurisë.
Që atëherë, qeveria ka investuar në strategji, politika dhe infrastrukturë të re të sigurisë kibernetike, duke sinjalizuar një ndërgjegjësim më të madh për rreziqet digjitale. Por hapi drejt inteligjencës artificiale kërkon garanci, qeverisje dhe llogaridhënie shumë më të thella sesa ato të aplikuara deri tani. Është pikërisht në këtë ekosistem të brishtë që u prezantua Diella.
Fillesa si asistente virtuale
E prezantuar si hapi i radhës në transformimin digjital të Shqipërisë, Diella fillimisht nuk ishte ministre, por një asistente virtuale brenda e-Albania. Në versionin e saj të parë, Diella 1.0 funksiononte si një chatbot i bazuar në tekst: qytetarët shkruanin pyetje dhe Diella i drejtonte drejt shërbimit të duhur. Kjo uli barrierat për ata që e gjenin të ndërlikuar menunë e e-Albania-s dhe shënoi hapin e parë drejt ofrimit të shërbimeve digjitale përmes një ndërfaqeje bisedore.
Disa muaj më vonë, u prezantua Diella 2.0 me ndërveprim zanor dhe një avatar vizual me veshje tradicionale shqiptare. Qytetarët tashmë mund t’i flisnin asaj, të dëgjonin përgjigjet e saj dhe të përjetonin një ndërveprim më njerëzor. Deri në mes të vitit 2025, shifrat qeveritare të cituara nga Reuters dhe Al Jazeera tregonin se Diella kishte lehtësuar tashmë më shumë se 36,000 dokumente dhe gati 1,000 shërbime. Megjithatë, këto rezultate gjeneroheshin gjithmonë nga sistemi i brendshëm i e-Albania; kontributi i Diellës ishte ta bënte qasjen më të lehtë, jo të merrte vendime vetë.
Pas Diellës qëndron AKSHI, organi qendror që drejton transformimin digjital të Shqipërisë dhe raporton drejtpërdrejt te kryeministri. Gjatë dekadës së fundit, AKSHI ka konsoliduar pjesën më të madhe të infrastrukturës digjitale të shtetit në e-Albania, duke bashkuar shërbimet, të dhënat dhe regjistrat nga ministritë, agjencitë vartëse dhe administrata qendrore më gjerë. Për Diellën, AKSHI harton fluksin e punës dhe skriptet që përcaktojnë se si sistemi u përgjigjet qytetarëve, duke integruar përmbajtje nga e gjithë qeveria. Modelet gjuhësore të Microsoft-it ofrojnë përpunimin e gjuhës natyrore, duke i mundësuar Diellës të kuptojë dhe të përgjigjet në shqip.
Ajo që përdoruesit përjetojnë si “inteligjencë artificiale” nuk është, pra, arsyetim autonom, por rezultati i një sistemi të ndërtuar mbi rregulla të paracaktuara, të dhëna të centralizuara qeveritare dhe teknologji të jashtme të integruara nga AKSHI. Ndërsa ky centralizim ka sjellë efikasitet dhe ka krijuar një portë të vetme për qytetarët, ai ka ngritur gjithashtu pyetje mbi përqendrimin, llogaridhënien dhe qëndrueshmërinë, sidomos teksa sistemi zgjerohet në fusha më të ndjeshme si prokurimet publike.
Deri tani, Diella ka qenë një mjet i dobishëm, por i kufizuar. Rreziku më i madh që paraqiste ishte dërgimi i një qytetari në menunë e gabuar — një bezdi, jo një çështje qeverisjeje. Kjo ndryshoi në shtator 2025, kur kryeministri njoftoi se Diella nuk do të konsiderohej më thjesht një asistente virtuale, por do të ngrihej në rolin e një “ministreje”, të ngarkuar me një nga fushat më të ndjeshme dhe më të politizuara të pushtetit shtetëror: prokurimet publike.
Nga chatbot në “ministre”
Ky nuk është një ndryshim kozmetik. Prokurimi është qeverisje me rrezik të lartë: ai përcakton se cilat kompani fitojnë kontrata, si ndërtohet infrastruktura dhe si shpenzohen miliarda nga fondet publike. Është gjithashtu një nga sektorët më shpesh të përmendur nga Komisioni Evropian si i prekur nga korrupsioni dhe mbikëqyrja e dobët. Gabimet këtu nuk lidhen me bezditë; ato prekin buxhetet, drejtësinë dhe besueshmërinë e institucioneve shtetërore.
Teknikisht, kalimi nga një chatbot në një sistem prokurimi është një hap gjigant. Në vend që të përputhë pyetje me përgjigje të koduara paraprakisht, Diella do të duhet të vlerësojë ofertat, të zbatojë kriteret ligjore dhe të gjenerojë përfundime të arsyetuara.
Çdo hap duhet të jetë transparent, i shpjegueshëm dhe i auditueshëm. Një inteligjencë artificiale e besueshme për prokurimet duhet të lërë një gjurmë digjitale të verifikueshme, që tregon se çfarë të dhënash janë përdorur, si janë aplikuar kriteret dhe si janë arritur vendimet. Administrata shqiptare ende nuk ka treguar se ka kapacitet për të përmbushur këtë standard.
Llogaridhënia është parësore. Një chatbot që dërgon gabimisht një qytetar në menunë e gabuar është një bezdi; një inteligjencë artificiale që jep kontrata në mënyrë të pasaktë është një krizë qeverisjeje. Kush e miraton? Kush është përgjegjës kur merret një vendim i gabuar?
Vetë Metodologjia e Shqipërisë mbi Standardet e IA-së (2024) kërkon mbikëqyrje njerëzore, transparencë dhe llogaridhënie. Këto parime janë të menaxhueshme kur Diella ndihmon qytetarët të shkarkojnë certifikata; por janë shumë më të vështira për t’u garantuar kur bëhet fjalë për tenderë me vlerë miliona. Nëse çdo rekomandim nuk i atribuohet një zyrtari përgjegjës, me arsyetim të qartë dhe të drejtë ankimimi, Diella rrezikon të shndërrohet në një “kuti të zezë” në zemër të qeverisë.
Teknologjia mund ta mbështesë prokurimin, por nuk mund të zëvendësojë institucionet. Sistemet duhet të jenë transparente, të shpjegueshme dhe të mirëmbahen vazhdimisht. IA nuk është statike: ajo kërkon përditësime, monitorim dhe mbrojtje nga sulmet kibernetike. Përmbushja e këtij standardi do të kërkojë ekspertizë dhe burime që Shqipëria ende nuk i zotëron në thellësi.
Kjo është arsyeja pse “ngritja në detyrë” nga asistente në ministre nuk mund të shihet si thjesht simbolike. Është një kapërcim nga një ndihmë me rrezik të ulët te vendimmarrja me rrezik të lartë në një sektor tashmë të identifikuar si i ndjeshëm. Nëse infrastruktura teknike dhe ajo e qeverisjes nuk evoluojnë në përputhje me këtë ndryshim, Diella rrezikon të mbahet mend më shumë si një rrëfim paralajmërues sesa si një arritje.
Më shumë sesa një avatar që tërheq vëmendjen e mediave
Ambicia pas Diellës nuk është e pabazë. Kritere të standardizuara dhe gjurmë digjitale mund të reduktojnë diskrecionin, të rrisin besimin dhe të forcojnë mbikëqyrjen. Etiketimi i Shqipërisë si vendi i parë me një ministre IA tashmë ka tërhequr vëmendjen globale. Nëse bëhet si duhet, kjo mund ta pozicionojë Shqipërinë si një laborator për qeverisjen digjitale.
Por rreziqet janë të thella. Mangësitë në llogaridhënie mund t’u lejojnë zyrtarëve të fshihen pas justifikimit “vendosi kompjuteri”. Transparenca e dobët mund të minojë procesin e rregullt ligjor. Algoritmet mund të përsërisin paragjykimet ekzistuese, duke favorizuar disa ofertues mbi të tjerët. Dështimet në sigurinë kibernetike mund të devijojnë miliona euro. Dhe pa kapacitete të mjaftueshme, Shqipëria rrezikon të bëhet e varur nga ofrues të jashtëm për një nga funksionet e saj më të ndjeshme shtetërore.
Diella funksionon mbi të gjitha si simbol: një projeksion i ambicies digjitale të Shqipërisë dhe i vendosmërisë së kryeministrit për të zënë titujt kryesorë botërorë me një “rast të parë në botë”. Ajo është gjithashtu një performancë politike, e kuruar me kujdes për të sinjalizuar reformën duke anashkaluar faktin se nuk ka asnjë bazë të qartë kushtetuese apo ligjore që një inteligjencë artificiale të mbajë post ministror. Në këtë kuptim, Diella rrezikon të mbahet mend më shumë si propagandë sesa si politikë.
Megjithatë, simbolet mund të fitojnë kuptim nëse mbështeten nga substanca. Pa garanci, Diella mund t’i thellojë problemet e qeverisjes duke përqendruar pushtetin në sisteme të errëta me pak llogaridhënie. Por nëse qeveria e harmonizon rolin e saj me ligjin, garanton mbikëqyrje efektive dhe investon në kapacitetin institucional, ajo mund të evoluojë nga një gjest politik në një mjet të vërtetë për reforma. Zgjedhja është nëse Diella do të mbetet një avatar që kap titujt kryesorë të lajmeve apo do të bëhet pjesë e punës së ngadaltë e të vështirë për ta shndërruar qeverisjen shqiptare nga slogane në struktura.
Rregullorimi nuk mund të presë
Paqartësia që rrethon statusin e Diellës rrezikon të gërryejë besimin publik tek inteligjenca artificiale. Ekspertët dhe figurat e opozitës theksojnë mungesën e një baze kushtetuese apo ligjore, ndërsa qytetarët mbeten të pasigurt nëse kjo është reformë e vërtetë apo teatër politik.
Nëse besimi humbet që në fillim, ndikimi shoqëror mund të jetë i thellë, duke e thelluar ndarjen digjitale të Shqipërisë mes atyre që përqafojnë teknologjinë dhe atyre që e refuzojnë kategorikisht atë. Për të shmangur këtë rezultat, rregullimi nuk mund të presë. Strategjia Kombëtare për IA 2025-2030 duhet të përdoret për të përcaktuar qartë rolin e Diellës, për të ngritur një grup pune shumëpalësh për përgatitjen e transpozimit të Aktit Evropian për IA dhe për të garantuar harmonizim me legjislacionin ekzistues.
Një hap konkret do të ishte krijimi i një Qendre Kombëtare për Ekselencë në IA. Një qendër e tillë mund të shërbente si shtëpia institucionale e qeverisjes së IA-së, duke hartuar rregullore dhe udhëzime, duke koordinuar kërkime dhe duke zhvilluar prototipe që do t’i shërbenin jo vetëm qeverisë, por edhe biznesit dhe shoqërisë. Ajo do të ofronte gjithashtu një platformë për të testuar aplikime të IA-së në kushte të kontrolluara “sandbox” para se ato të shtrihen në një shkallë më të gjerë, duke garantuar që inovacioni të ecë përpara me llogaridhënie.
Duke parë përpara, ambicia duhet të jetë ndërtimi i një ekosistemi sistemesh IA ndërvepruese. Platforma shumë-agjentëshe mund të mbështesin ministritë, të monitorojnë zbatimin e strategjive dhe të komunikojnë me njëra-tjetrën ndërsa raportojnë te zyrtarë njerëzorë. Kjo lloj “burokracie IA” mund ta bëjë qeverinë më të shpejtë dhe më reaguese, por vetëm nëse është e rrënjosur në mbikëqyrje të fortë dhe e udhëhequr nga standarde të qarta etike dhe ligjore.
Para se të marrë përgjegjësi direkte për prokurimet, Diella mund të luajë një rol më strategjik në koordinim: duke harmonizuar strategjitë dhe planet e veprimit të qeverisë, duke ndihmuar në rishikimet buxhetore dhe duke asistuar në reagimin ndaj emergjencave kombëtare përmes integrimit më të mirë të të dhënave. Prokurimet mund të pasojnë vetëm pasi infrastruktura, aftësitë dhe kapaciteti i qeverisjes për të menaxhuar një funksion kaq të rrezikshëm të jenë të konsoliduara.
Së fundmi, duhet të adresohen dy rreziqe kritike. Sovraniteti i IA-së është thelbësor: varësia nga ofrues të jashtëm pa kontroll të plotë krijon cenueshmëri afatgjatë. Dhe integriteti i të dhënave është jetik: trajnimi i Diellës mbi regjistrat e prokurimeve tashmë të njollosur nga korrupsioni do të rrezikonte të riprodhonte praktikat që sistemi synon të eliminojë. Vetëm me të dhëna të pastra, të verifikueshme dhe me sovranitet të plotë mbi komponentët e IA-së Shqipëria mund të shpresojë të krijojë një sistem vërtet të pakorruptueshëm.
Rruga përpara, pra, është e qartë: Diella duhet të kalojë nga performanca politike në praktikë të institucionalizuar, e mbështetur nga rregullimi, llogaridhënia dhe dizajni i kujdesshëm.
Pyetja më e thellë që ngre Diella nuk është teknologjike, por politike. A do të arrijnë liderët e Shqipërisë t’i rezistojnë tundimit për ta deleguar përgjegjësinë te kodi? A do të kërkojë parlamenti qartësi mbi atë se kush i firmos vendimet e prokurimit? A do të këmbëngulin organet e mbikëqyrjes mbi transparencën? Dhe a do të investojë administrata në aftësitë dhe garancitë e nevojshme për ta kthyer performancën në praktikë?
Shqipëria ka bërë përparim në digjitalizim. Diella mund të jetë hapi i radhës, por vetëm nëse ajo prezantohet ndershmërisht si një mjet nën kontrollin e njeriut, jo si një ministre mbi çdo lloj kontrolli. Teknologjia mund ta mbështesë qeverisjen, por përgjegjësia politike mbetet te liderët e zgjedhur dhe institucionet përgjegjëse.
Masa e suksesit nuk do të jetë nëse Shqipëria do të mbahet mend si vendi i parë me një ministre IA. Do të jetë nëse qytetarët përjetojnë vendime më të pastra, më të shpejta dhe më të besueshme – dhe nëse ata mund të shohin dhe sfidojnë mënyrën se si këto vendime janë marrë. Inteligjenca artificiale mund të jetë një instrument i fuqishëm për të mbështetur dhe përshpejtuar reformat, por vetëm nëse është e integruar në qeverisje, transparencë dhe llogaridhënie. Pa këtë themel, Diella do të mbetet më shumë një simbol i fortë i ambicies sesa një katalizator për ndryshim.
