Sektori publik në Shqipëri është fryrë e mbufatur me të punësuar shtesë gjatë viteve të fundit, veçanërisht në nivelin e drejtorëve dhe të punëtorëve të pakualifikuar, ndërsa rënia e popullsisë për shkak të emigrimit ka bërë që numri i të punësuarve në raport me popullsinë të rritet edhe më shpejt, sugjerohet nga shifrat zyrtare të Institutit të Statistikave të analizuara nga BIRN. Në fund të vitit 2024, sektori publik, ku përfshihen administrata qendrore, pushteti vendor dhe ndërmarrjet me kapital aksioner publik, shënoi 184 mijë të punësuar, me një rritje prej 20 mijë vetësh ose 12.4% në krahasim me vitin 2013, kur socialistët morën për herë të parë pushtetin. Rritja e të punësuarve në sektorin publik ka nisur pas vitit 2018 dhe ka shënuar kulmin në vitin 2021 dhe më 2024, që të dy vite zgjedhore apo pragzgjedhore. Shtimi në sektorin publik ka qenë veçanërisht i madh në nivelin e drejtorëve, duke bërë që nga viti 2023, të ketë efektivisht një drejtor për çdo tetë specialistë dhe punëtorë të thjeshtë.
Ndërsa numri i të punësuarve në shtet është rritur, popullsia, së cilës teorikisht këta të punësuar i shërbejnë, ka ardhur në rënie. Të dhënat e censit 2023 shënuan popullsi rezidente në Shqipëri prej 2.4 milionë banorësh, nga 2.82 milionë që raportohet të kenë qenë në vitin 2011. Rrjedhimisht, numri i të punësuarve në sektorin publik për 100 banorë është rritur, nga 6 për 100 në 7.8 për 100.
Vëzhguesit ndërkombëtarë bënë të ditur në raportin e vet paraprak për zgjedhjet e 11 majit në Shqipëri se punonjësit e sektorit publik u vunë në këto zgjedhje nën presion dhe se aludimet dhe raportimet për presione ndaj sektorit publik ishin “të gjithëpërhapura”. Vëzhguesit i vënë gishtin drejtpërsëdrejti mitingjeve të Ramës me gratë, në të cilat, siç theksohet në raport, pjesëmarrëset ishin më së shumti punonjëse të sektorit publik dhe se në katër raste, disa prej tyre u treguan vëzhguesve se u ishte kërkuar të paraqiteshin në mitingjet e kryeministrit.
Abuzimet dhe presionet ndaj sektorit publik nuk janë gjë e re në zgjedhjet shqiptare, por ajo që vërehet në zgjedhjet e fundit, dhe gjuha e përdorur nga vëzhguesit ndërkombëtarë, është me të vërtetë e paprecedentë. Për shembull, para zgjedhjeve të vitit 2013, Partia Socialiste u ankua te vëzhguesit ndërkombëtarë për raste të pushimit nga puna në sektorin publik të mbështetësve të saj dhe vëzhguesit, në raportin e atyre zgjedhjeve, i konsideruan ankesat e PS si “të besueshme”. Por kjo do të thotë gjithashtu se, në vitin 2013, tetë vjet pas ardhjes së demokratëve në pushtet, në sektorin publik kishte mbështetës të opozitës, gjë që nuk mund të thuhet shumë lehtë sot.
Sipas raportit të vëzhguesve ndërkombëtarë, por edhe sipas shumë politikanëve dhe aktivistëve, shfaqja e mbështetjes për një parti opozitare është e mjaftueshme për ta pushuar dikë nga puna, ndërsa disa kandidatë që garuan në zgjedhje për Partinë Socialdemokrate të Tom Doshit e gjetën veten pa punë menjëherë pasi shpallën kandidaturën.
Partitizimi i plotë i administratës publike dallohet edhe nga një analizë e jetëshkrimeve të kandidatëve për deputetë të kryer nga BIRN para zgjedhjeve, në të cilën vihet re se mbi 90% e kandidatëve të Partisë Socialiste vijnë nga radhët e administratës publike ndërsa mes mbi 2 mijë kandidatëve të opozitës kryesore apo partive të reja, nuk ka pothuajse fare punonjës të sektorit publik.
Përdorimi i administratës publike si levë në zgjedhje ka gjasa do të ketë pasoja afatgjata në demokracinë shqiptare, pasi të 184 mijë punonjësit e sektorit publik janë mjaftueshëm për t’i dhënë qeverisë avantazhin që i nevojitet në zgjedhje përkundrejt çfarëdolloj kandidati apo kandidatësh nga opozita. Partia Socialiste fitoi zgjedhjet e 11 majit pasi mori brenda vendit 734 mijë vota, rreth 35 mijë më pak se sa në zgjedhjet e vitit 2021. Por për shkak se popullsia e përgjithshme votuese ka rënë me 200 mijë, votat e PS-së u përkthyen në një përqindje edhe më të lartë nga sa ishin katër vjet më parë.
Të punësuarit në sektorin publik ndahen për efekt administrativ në të punësuar të qeverisë qendrore dhe në të punësuar të tjerë. Sektori buxhetor i qeverisë qendrore, shifrat e punësimit të së cilës janë pjesë e buxhetit që miratohet në parlament, ka pësuar rritje më të vogël në dekadën e fundit dhe këtë vit pritet të jete 85 mijë. Këtu përfshihen të punësuarit e sektorëve kyçë si shëndetësia dhe arsimi. Ajo që është shtuar është sektori i të punësuarve në pushtetin vendor si dhe në ndërmarrjet publike, të tilla si Posta Shqiptare, OSHEE e të tjera. Transparenca e të dhënave në këtë sektor nuk krijon mundësi për të parë se ku specifikisht janë shtuar të punësuarit dhe çfarë bëjnë të punësuarit shtesë. Ajo që dihet janë vetëm shifrat finale: Në vitin 2013 kishte 164 mijë të punësuar në sektorin publik, në dhjetor 2024 kishte 184 mijë.
Drejtorë dhe punëtorë
Instituti i Statistikave publikon të dhëna për të punësuarit në sektorin publik të ndarë sipas grup-profesioneve. Kjo do të thotë që është e mundur që të shikohet jo vetëm numri i përgjithshëm i të punësuarve, por edhe se në cilat nivele kemi pasur shtesa. Të dhënat e detajuara në këtë mënyrë disponohen deri në vitin 2023. Nga të 17 mijë punonjësit shtesë që janë shënuar nga viti 2013 deri më 2023, dallohet se plot 6700 janë në kategorinë Ligjvënës, nëpunës të lartë dhe drejtues, ndërsa 11 mijë janë shtuar në nivelin specialistë. Përkundër shtesës në drejtorë dhe specialistë, shtesa te kategoria Nëpunës të thjeshtë është vetëm 1600, ndërsa ajo e nivelit Punëtorë është vetëm 4,400 vetë. Me pak fjalë, sektori publik është fryrë me 6700 drejtorë, të cilët duhet të drejtojnë punën e 11 mijë specialistëve dhe pak rreth 6000 punëtorëve e nëpunësve të thjeshtë. Numri i të punësuarve në një kategori që quhet Teknikë dhe ndihmësspecialistëka rënë me rreth 6 mijë.
Shtimi kaq i shpejtë i drejtorëve në raport me totalin e të punësuarve ka bërë që në vitin 2013 në sektorin publik të kishte një drejtues të lartë për çdo tetë të punësuar nga një për çdo dymbëdhjetë që kishte një dekadë më parë.
Në një situatë normale, numri i të punësuarve në sektorin publik do të duhej të ndiqte ecurinë e popullsisë. Duke qenë se popullsia ka rënë me 14% që kur socialistët erdhën në pushtet në vitin 2013, numri i të punësuarve në sektorin publik duhej të kishte rënë sot në 140 mijë nga 184 mijë që është. Me pak fjalë, një në çdo tre persona të punësuar në sektorin publik ngjan sikur është tepër. Fondi i pagave të sektorit publik, rreth 1.1 miliardë euro në vitin 2024, do të duhej të ishte mbi 300 milionë euro më i ulët, nëse të punësuarit në shtet do të ishin brenda asaj që është e arsyeshme për një vend me popullsinë aktuale të Shqipërisë. Të 300 milionë eurot normalisht do të mundësonin investime publike ose politika sociale, fjala vjen, rritje pensionesh, ndërsa drejtorët e panumërt në fjalë do të duhej të pranonin të punonin në sektorin privat, ku vlera e shtuar e punës matet me para dhe jo me vota./BIRN
