Lucia Tozzi, studiuese e politikave urbane dhe gazetare e pavarur në Itali ka publikuar një artikull rreth zhvillimit urban në Tiranë.
Në artikullin e titulluar “Tirana, Milanoja e ardhshme”, Lucia Tozzi kritikon ashpër transformimin e kryeqytetit shqiptar nën drejtimin e Edi Ramës. Ajo e konsideron Qeverinë Rama si një model autoritar të zhvillimit të qyteteve, me pasoja të thella sociale dhe kulturore.
Sipas Tozzi, Rama – artist i kthyer në politikan – e ka kthyer Shqipërinë në një laborator të arkitekturës globale, ku mungesa e rregullave dhe e rezistencës civile i lejon të realizohen projekte gjigande dhe luksoze, shpesh të shkëputura nga nevojat e komunitetit.
Për Ramën thuhet se bashkëpunon me arkitektë të famshëm ndërkombëtarë si Alejandro Aravena, Stefano Boeri, Bjarke Ingels dhe MVRDV për të ndërtuar gradaçela, rezidenca, qendra tregtare dhe “smart city”, shpesh në mënyrë të dhunshme ndaj hapësirës publike dhe banorëve lokalë.
Ajo nënvizon paradoksin mes imazhit “cool”, progresiv dhe të gjelbër që Rama promovon në skenën ndërkombëtare, dhe realitetit të zhvendosjeve, polarizimit, rritjes së betonizimit dhe ikjes masive të të rinjve shqiptarë jashtë vendit.
“Shqipëria prodhon më shumë arkitekturë se e gjithë pjesa tjetër e Evropës”, thotë me krenari kryeministri i saj, Edi Rama. Por, ndërsa ai ia beson ndërtimin e pallateve luksoze dhe grataçelave arkitektëve të famshëm me qasje kolonialiste, banorët dëbohen ose largohen nga vendi. A do të ndodhë e njëjta gjë edhe në Milano?
Luigji XVI në filmin e Mel Brooks, i luajtur nga vetë regjisori në kopshtet e Versajës në prag të Revolucionit Francez, shfaqet duke ngritur fundet e damave të oborrit ose duke ngacmuar oborrtarët, duke mashtruar në një lojë shahu me njerëz të gjallë. Dhe, sapo kryen ndonjë të pabërë, ai sheh nga kamera me një fytyrë të djallëzuar dhe komenton: “Është bukur të jesh mbret”, i kënaqur nga ndjesia e pandëshkueshmërisë që i jep pushteti absolut.
Kështu e imagjinoj Edi Ramën – ish-artist, ish-kryetar bashkie i Tiranës dhe tani kryeministër i vendit dhe kryetar i Partisë Socialiste, në pushtet që nga fundi i viteve ’90. Një njeri që më 16 maj u gjunjëzua publikisht para Giorgia Melonit, si shenjë e marrëveshjes fitimprurëse për qendrat e migrantëve në Gjadër, dhe më 6 qershor priti në sheshin Skënderbej në Tiranë njëqind e pesëdhjetë nga arkitektët më prestigjiozë në botë, në festivalin Bread & Heart, të gatshëm të thoshin çdo blasfemi për të marrë projekte në Shqipëri, duke e lartuar atë si liderin më të kulturuar dhe demokratik në botë. Në fakt, në videot që dokumentojnë këto shfaqje (madje edhe një të tretë më 10 korrik në Romë ku sërish u gjunjëzua para kryeministres italiane), ai shikon nga kamera, por nuk gjen guximin të shprehë qartë kënaqësinë e tij.
Në fund të fundit, Rama është më shumë artist se sa njeri teatri dhe preferon të shprehë ndjenjat e tij përmes transformimit vizual. Tirana – dhe e gjithë Shqipëria – është telajoja e tij, dhe në transformimin e dhunshëm të saj shfaqet deliri i madhështisë që e karakterizon. “Shqipëria prodhon më shumë arkitekturë se e gjithë pjesa tjetër e Evropës”, deklaroi ai me krenari në hapjen e Festivalit, në një sallë të mbuluar me qilima dhe të rrethuar nga arkitektët e tij të afërt. Në më pak se dy dekada, ai ka arritur të shpërbëjë një numër të tillë rregullash urbanistike sa për të mundësuar ndërtimin e të paktën 139 kullave me një mesatare prej 26 kate (disa deri në 100) vetëm në Tiranë – një qytet me 536 mijë banorë, më pak se sa Gjenova.
“Është një gjeni, arriti ta bëjë Tiranën si Dubai i Evropës”, më thotë me entuziazëm pronari im, krenar për pamjen e re të skyline-it me kulla të qytetit. Por Edi Rama e di që kjo lloj miratimi i brendshëm, fituar përmes kullave luksoze, nuk tingëllon mirë në rrethet ndërkombëtare të coolness-it. Dubai nuk është demokratik, nuk është “i gjelbër” dhe është e papranueshme si model progresi për një vend që synon të hyjë në BE si pjesë e “grupit të të mirëve”. Prandaj ai thërret “ushtrinë e tij të arkitekturës” për të imponuar një gjuhë të re.
Alejandro Aravena, i njohur si për projektet e tij të banesave sociale në Kili ashtu edhe për tërheqjen e tij personale, dhe fitues i çmimit Pritzker – çmimi më i lartë në arkitekturë – lartëson “dijen e rrugës” shqiptare, aftësinë për të ndërtuar nga poshtë, për të prodhuar qytete informale si në të gjitha vendet jo-perëndimore, “jashtë qendrës së perandorisë”. Ndërsa propozon përmbysjen e paradigmës formale dhe rregullatore të urbanizimit evropian, Aravena po ndërton ndërkohë Tirana Society Towers, një grataçelë 100-katëshe në qendër të qytetit. Stefano Boeri, autori i planit Tirana 2030 me vizionin e tij për pyje urbane dhe “pyje orbitale”, deklaron se Shqipëria duhet të mësojë nga gabimet e “vëllezërve të mëdhenj” evropianë dhe të thotë “jo” ndaj presionit të Real Estate, për të shpëtuar biodiversitetin bregdetar dhe gjelbërimin urban. Deri tani, ai vetë ka ndërtuar një “pyll vertikal”, një kub të artë pas vilës së diktatorit të vdekur Enver Hoxha, një pallat luksoz pranë tij dhe projektin Tirana Riverside – i cilësuar nga urbanistja Doriana Musai si një “smart city” që në fakt është ndërtuar në një zonë jo të goditur nga tërmeti, i imponuar nga lart dhe i shkëputur nga nevojat e komunitetit. Komuniteti u dëbua me forcë në fund të vitit 2020 dhe fillim të 2021 nga policia me gaz lotsjellës – një shembull i qartë sesi planifikimi emergjent dhe dizajni importuar mund të përdoren për të justifikuar dëbimin e banorëve dhe transformimin e dhunshëm të hapësirës në emër të “inovacionit”.
Pas Boerit, arkitektët shfaqin njëri pas tjetrit entuziazmin e tyre për lirinë e madhe për të ndërtuar pa plane e rregulla – por gjithmonë me rekomandimin që të ruhet cilësia dhe gjelbërimi – sikur mbrojtja e mjedisit të mund të vijë natyrshëm nga mirësia dhe ndjenjat e sipërmarrësve. Ky spektakël i turpshëm ndodh në ambientet e Book Building, një pallat me formë pesëkëndëshe, i ndërtuar pranë xhamisë së vjetër dhe Kullës së Sahatit në sheshin Skënderbej. Fasada e tij është aq e çuditshme – me një lloj perdeje betoni – sa që vetë projektuesit, studioja belge 51N4E, nuk e tregojnë as në faqen e tyre zyrtare, ku përkundrazi reklamojnë veprën e parë në Tiranë, TID Tower, dhe rikualifikimin e sheshit Skënderbej, që tani është një ishull nxehtësie.
Por Book Building nuk është asgjë në krahasim me shfaqjet arkitekturore të MVRDV, studio holandeze me famë: Downtown One, një kullë drejtkëndëshe me kube që dalin si pixel nga fasada, për të formuar hartën e Shqipërisë; dhe mbi të gjitha, Skanderbeg Building, një kullë 85 metra e lartë në formën e bustit të heroit kombëtar. Kjo kullë ka ballkone në formë hunde, veshi, mustaqesh. “Nuk duhet t’u pëlqejë të gjithëve. Unë nuk ndërtoj ndërtesa për të gjitha shijet”, ka thënë Winy Maas nga MVRDV gjatë një debati. Në përshkrimin e projektit shkruhet: “Në ditët e sotme, qytetet në mbarë botën po bëhen gjithnjë e më të ngjashme. Unë i inkurajoj të rezistojnë ndaj kësaj tendence, të gjejnë karakterin e tyre dhe ta theksojnë. Skanderbeg Building është një mundësi për ta bërë këtë.”
Është gjithmonë zbavitëse të ndeshësh me njerëz kaq arrogantë – e bëjnë gjithçka më të qartë: ku tjetër mund të lexosh një deklaratë kaq të ngarkuar me kolonializëm? Kryetari i një studioje ultra-evropiane – thellësisht holandeze, me trashëgiminë e Rem Koolhaas – pushton një vend me një tufë ndërtesash gjigande, me variacione të tre-katër modeleve të mëdha e të dallueshme, që kanë mbushur botën nga Tajvani në Ekuador, dhe pretendon të përkufizojë karakterin individual të Shqipërisë me një arkitekturë ikonike që e bën të zbehet edhe Kina e fillim viteve 2000 apo regjimet autoritare të çdo epoke. Në këtë rast, është si të thuash: “Ju shqiptarët jeni një fis nacionalistësh të mjerë, jini krenarë për këtë, shprehuni përmes markës sime ndërkombëtare, që kthen çdo bretkocë në princ cool – dhe, urdhëroni, ja ku është arka e pagesave.”
Prej dekadash, arkitektët dhe dizajnerët holandezë e kanë marrë për detyrë t’u tregojnë popujve të tjerë se kush janë dhe si duhet të zgjidhin problemet e tyre – nga Singapori te Detroiti, nga Lagos te Tirana – me projekte të shtrenjta dhe të firmosura me emra të njohur.
Edhe më zbuluese, ndonëse më e dykuptimtë, është rindërtimi i Piramidës së Tiranës (e frymëzuar nga piramidat e Gizës), dikur monument për Enver Hoxhën – simbol i shtypjes së regjimit komunist. MVRDV e kthen në një monument për lojërat dhe inovacionin: e bën të kalueshme, të ngjitshme, të shfrytëzueshme me tarraca (deri këtu mirë), dhe e mbulon me paralelepipedë shumëngjyrësh që strehojnë biznese, galeri, start-up-e, workshope dhe kafene – të gjitha ato funksione hibride që përfaqësojnë inovacionin social evropian. Po, është më “e gëzueshme” se më parë – por është ajo gëzim që nuk të bën të qeshësh, që të bën të ndihesh bosh, sepse nuk përputhesh me atmosferën. Një gëzim i rremë, si kapelat me llastik të Vitit të Ri, që të nxisin ose të qash, ose të shkosh drejt drogërave së forta.
Në këtë rast, ideologjia e trashë është soft power-i amerikan i viteve ’80 kundër grisë së kampit sovjetik – si në reklamën e famshme të Ridley Scott për Macintosh-in: një atlete me ngjyra hyn në një kinema ku të gjithë janë automatikë në bardhë e zi dhe hedh një çekan në ekran, duke i çliruar përpara se ta ndalojë policia. Pamja e fundit është logoja e mollës së kafshuar, në ngjyrat e ylberit.
Në fillimet e tij si kryebashkiak, Edi Rama fitoi famë ndërkombëtare duke lyer fasadat “gri” të ndërtesave sovjetike me mijëra ngjyra. Dhe, në atë kohë, kjo funksionoi – ashtu si reklama e Apple. Por sot, kutizat kapitaliste me ngjyra kanë humbur çdo erotizëm që dikur lëshonte atletja me çekan. Dëshira mungon. Tirana – dhe Shqipëria në tërësi – po humbet banorët: popullsia e përgjithshme ka rënë në rreth 2.3 milionë (rreth një e treta më pak se në kulmin e saj) dhe po plaket me shpejtësi, sepse të rinjtë vazhdojnë të ikin jashtë në kërkim të një jete më të mirë. Treguesit ekonomikë rriten, por jo mjaftueshëm – ose nuk shpërndahen në mënyrë të drejtë – për të përmbysur këtë trend. Në kohën e pallateve me ngjyra – kujtim personal nga Bienalja e Artit në 2005 – kontradiktat ishin të forta, por rrugët e Bllokut gumëzhinin nga vajza krenare dhe të guximshme, aq sa të fusnin frikë. Madje edhe në një film amator të vitit 1987, xhiruar nga Maria Pace Ottieri me vëllain e saj Alberto, Jean Blanchaert dhe Rezzonica Castelbarco, kur qyteti ishte ende larg fazës “ylber”, kishte më shumë jetë në lagjet me shtëpi të ulëta sesa ka sot, në një qytet të mbushur me turistë.
Intelektuali Edi Rama, miku i Bifo-s, nuk mund të mos ndiejë anën depresive të kësaj skenografie. Por, në vend që të ndryshojë politikat, ai vazhdon të postojë video të përqafimeve të tij me të fuqishmit e botës, dhe të derdhë miliona metra kub beton, gjithnjë e më të shtrenjtë, mbi kopshtet që dikur e pasuronin Tiranën. Parku rreth liqenit, në jug të qytetit, është i rrethuar nga kantiere ndërtimi – aktuale dhe të planifikuara – sepse siç dihet, pamja nga parku dhe waterfront-i rrit vlerën e pronës. Kështu kanë filluar të ngrihen: Lake View, Grand Park View, Lake Diamond Tower, Tirana Rocks (këta të fundit janë kuti betoni të hedhura si copa lego-je mbi një copë tokë nga të njëjtët MVRDV). Pastaj qendra tregtare, hotele, një grataçelë nga studioja OODA e ndërtuar me shtëpiza të rrotulluara dhe vendosur mbi njëra-tjetrën (quajtur Hora Vertikale), grataçela-male, shtëpi luksoze me çmim 7000 euro për metër katror, të destinuara për të mbetur bosh – dhe natyrisht, stadiumet e “rindërtuara”.
Nuk mjaftoi që Qemal Stafa u kthye në hotel dhe qendër tregtare me një kullë, pa asnjë shenjë të funksionit sportiv në pamjen e jashtme (projekti i Arenës Kombëtare nga studio Archea); tani edhe Selman Stërmasi, që ndodhet po në qendër, do t’i nënshtrohet një “rigjenerimi” nga OMA, që do të sjellë edhe pesë ndërtesa të tjera gjigante në afërsi.
Pavarësisht protestave të qëndrueshme nga artistë dhe aktivistë gjatë dy viteve para pandemisë, as Teatri Kombëtar nuk iu shpëtoi buldozerëve – sepse axhenda e pasurive të paluajtshme kërkonte një tjetër lodër: një teatër të ri nga Bjarke Ingels. Ky rast u bë i njohur ndërkombëtarisht, por aftësia e jashtëzakonshme e Ramës për të bashkëpunuar me intelektualë dhe profesionistë të fushës së kulturës, si dhe për të shtypur disidencën mediatike, e ka shpëtuar përkohësisht nga turpi.
Disa vite më pas, Erion Veliaj, kryebashkiaku i Tiranës dhe aleat besnik i Ramës, u arrestua pas hetimeve për korrupsion dhe pastrim parash përmes një sistemi kompleks fondacionesh, galerish dhe OJQ-sh, siç rrëfen Vincent W.J. van Gerven Oei në The Albanian Mechanism.
Transformimi i Tiranës është një proces i trazuar që duhet vëzhguar me kujdes, sepse mund të na thotë shumë për të ardhmen tonë. Rasti i hetimeve aktuale për urbanistikën në Milano është një provë e qartë për këtë. Kombinimi i autokracisë dhe progresizmit të kulturuar, të mishëruar nga narcisisti Edi Rama, është joshës për udhëheqësit tanë – që ëndërrojnë të kenë të njëjtën liri dhe autoritet si ai. Lehtësia me të cilën ai i shtrembëron rregullat për të favorizuar interesat e grupeve të ndërtimit që e mbështesin, shihet nga ta si model suksesi – për aq kohë sa ai arrin ta kontrollojë imazhin e tij kombëtar e ndërkombëtar, të përforcuar nga artistë dhe arkitektë që i shkojnë pas.
Rezultati konkret i kësaj lirie qeverisëse është nënshtrimi i njerëzve dhe i hapësirës: qyteti rritet në lartësi dhe me shpejtësi, por pa banorë. Boshatiset dhe polarizohet, duke humbur kujtesën dhe aftësinë për të krijuar dëshirë. Ngjan me një shkretëtirë – por me ngjyra.
> “Është makthi më i madh për këdo që lufton. Që çdo protestë e revoltë të përkthehet në forcim të regjimit në pushtet. Që çdo fitore e vogël kundër qytetit të luksit të çojë në shtimin e lartësisë së grataçelave të tij.”
Filmi Annulloje Ligjn i Fabrizio Bellomo (2023), që eksploron marrëdhënien mes artit publik, transformimit urban dhe revoltës, përfundon me një fjalim të Edi Ramës, që tregon se gjatë një proteste kundër qeverisë së tij, aktivistët rrëzuan një kërpudhë shumëngjyrëshe – skulpturë e Carsten Holler – duke e shkatërruar. Kur Rama i tha Hollerit se do ta rindërtonin, ai dha një “ide të mrekullueshme”:
“Ta rindërtojmë, por 25% më të madhe. Kështu, kushdo që e prek, do të dijë se ajo do të rikthehet – por më e madhe. Kjo do të frenojë ata që duan ta dëmtojnë, por nëse e bëjnë, ajo do të rritet.”
Është makthi më i madh për ata që luftojnë: që çdo kundërshtim të ushqejë pikërisht regjimin që do të përmbysin. Që çdo fitore e vogël ndaj qytetit të luksit të përkthehet në grataçela më të mëdha dhe në forcimin e sistemit vampir që e mban gjallë.
Edi Rama e gjeti të mrekullueshme idenë e Carsten Holler-it – dhe e vuri menjëherë në zbatim. Tani mbetet për t’u parë se sa gjatë do ta favorizojë ende këtë bullizëm institucional dhe simbolik i një diktatori kolonial, si dhe ata që përpiqen ta imitojnë.
