Nga Artan Fuga
A janë të mundura mrekullitë? – Spinoza
(Pjesa e katërt e esesë filozofike : A na ndëshkoi tërmeti?)
Në debatin pasionant midis Volterit dhe Rusoit për tërmetin gjithsesi ndihet influenca e mendimit filozofik të një shekulli më parë, pra e shekullit të 17-të.
Duke veçuar mendimin e Baruch Spinozës, ndër të tjerë, këtij eruditi të madh që i dha tjetër kuptim filozofisë të kohës së tij, mund të kuptohet më qartë se në çfarë mënyre u përcoll nga një periudhë në tjetrën çështja e marrëdhënieve midis ligjësive natyrore, moralit njerëzor dhe kuptimit të njeriut mbi hyjnoren. Në këtë mënyrë natyra, njeriu, e mbinatyrshmja, u mpleksën në një univers global për të cilin mendimi njerëzor nuk ka rreshtur së interesuari.
Duke u mbështetur te mendimi i Spinozës, i përpunuar rreth një shekull më parë sesa të ndodhte tërmeti në Lisbonë në vitin 1755, ne marrim elemente kuptimore për t’u përpjekur të gjejmë një shteg përgjigjeje për dy pyetje shumë të rëndësishme.
Pyetja e parë, e cila nuk ka rreshtur së formuluari sidomos sa herë njeriu është ndodhur përpara gjëmave të mëdha që i kanë vendosur jetën në rrezik, shtrohet drejtpërdrejt kështu:
A na ndëshkon Zoti duke drejtuar natyrën kundër nesh? Pra, a bën Zoti mrekullira? Këtu këto i marrim ashtu sikurse i kupton mrekullitë Spinoza, pra jo vetëm me orientim pozitiv dhe mirëbërëse për njerëzit, por edhe ndëshkuese, duke e nxjerrë kështu në të dyja rastet rregullin natyror ose njerëzor nga rrjedhja e tij normale.
Kjo pyetje ndryshe shtrohet duke thënë:
Për fajet tona, për mëkatet tona, për shthurrjen tonë morale, për gabimet tona të mëdha, a na godet Zoti me anë të dukurive natyrore sikurse janë rrufetë, përmbytjet, tërmetet, shkarjet e dheut, zjarret e mëdhenj, fortunat ciklonike, etj?
Duhet thënë se kjo pyetje sado që të duket e tepërt, është e shkruar në arketipet e mendjes njerëzore. Ajo na vjen nga rrëfimet e shenjta që kur në Testamentin e Vjetër, Zoti, duke konstatuar mëkatin dhe mosbindjen e Adamit dhe të Evës ndaj tij, i ndëshkoi ata duke i zbritur nga Kopshti i Edenit, parajsor, mbi Tokën e ashpër. Frika ndaj ndëshkimit të Zotit ruhet te besimtarët, ose edhe te njerëzit e tjerë që kanë një qendrim tjetër ndaj fesë, atëhere kur ata ndihen në rrezik nga forcat e natyrës.
Në rrjetet sociale, në komunikimet e përditshme të njerëzve, me rastin e tërmetit të 26 nëntorit 2019 në Shqipëri, kjo ndruajtje kolektive ndihet të shprehet masivisht. Ajo vjen herë si një pyetje:
Cfarë kemi bërë o Zot që na ndëshkon në këtë farë mënyre?
Dhe herë të tjera vjen në formën e një lutjeje plot zjarr:
Falna Zot dhe mëshirona jetët me dashamirësinë dhe zemërgjerësinë tënde hyjnore!
Pyetja e dytë që shpesh nuk shfaqet hapur lidhet me atë që në çfarë mënyre na ndëshkon natyra, në mos vetë Zoti? Natyra a di të ndëshkojë?
Në këtë pyetje të dytë sigurisht ka një eklektizëm qendrimesh. Nga njera anë, në të, kur vihet theksi te “natyra” dhe jo te “Zoti” ndihet kujdesi i laikut ose i skeptikut në besimin në Zot, dallohet dëshira e tij për të mos folur për një ndëshkim të Zotit kur është fjala për fatkeqësi madhore, por për t’a zëvendësuar Zotin me një koncept me përmasa në dukje më laike, sikurse është natyra.
Por, nga ana tjetër ndihet edhe një lloj prirjeje që bën përgjegjëse natyrën për dëmet e pësuara nga shpërthimi i forcave të saj. Pa asnjë shkak që të vijë nga njeriu ose shoqëria. Kjo mënyrë reagimi është vënë re më tepër në ligjërimin pushtetar, i cili pasojat e tërmetit i vendosi për llogari të natyrës.
Ky lloj ligjërimi, në mos e vendos hapur natyrën në bangën e të akuzuarit, në mos e quan katastrofën që ka shkaktuar dëme të mëdha mbi njerëzit si një “inat” të natyrës, gjithsesi shprehet për natyrën si një forcë që ka ligjësitë e veta të panjohura, për njeriun si të pafuqishëm përballë disa energjive shpërthyese natyrore, si një demon që kur zgjidhet nga zinxhirët bëhet i papërmbajtshëm. Në vend të një Zoti të vetëm që komandon gjithçka, në këtë rast të dytë ndihen mendësitë me ndikime nga besime pagane dhe politeiste sipas të cilave fuqinë mbinjerëzore dhe të papërballueshme nga ana e njeriut e kanë dukuritë natyrore dhe jo Zoti.
E vërteta është që Spinoza në veprën e tij Traktat Teologjiko-Politik i jep vetes misionin për t’u dhënë përgjigje këtyre dy pyetjeve që na interesojnë veçanërisht këtu. Në fakt, në një kapitull të saj ai merret veçanërisht me mrekullitë në kuptimin e dyfishtë të tyre, pra edhe si dukuri që shprehin mbështetjen, mirësinë, kujdesin e jashtëzakonshëm të Zotit për njeriun ose njerëzit që kanë tërhequr vullnetin e tij dashamirës, por edhe si dukuri që mund të materializojnë ndëshkimin e Zotit për njerëz ose grupe njerëzish të ndryshëm, të cilët kanë dalë nga rruga e bindjes ndaj tij.
Mirëpo në të dyja rastet, mrekullitë përkufizohen nga Spinoza si dukuri që tekstet e shenjta ose besimtarët i konsiderojnë si ngjarje natyrore ose shoqërore që ndodhin për të treguar fuqinë e Zotit, forcën e tij, si edhe energjinë e tij të pakufizuar për të bërë që disa procese natyrore të ndryshojnë drejtim, ose të ndodhin ngjarje që kundështojnë një kuadër rregullash të paravendosura, të cilat merren si ligjësi natyrore. Në çdo rast mrekullitë, shkruan Spinoza, janë konsideruar si manifestim i fuqisë hyjnore.
Tërmeti, sikurse përmbytjet, breshëri mbi bimët e arave, aftësia për të ecur mbi ujë, ngjallja e të vdekurve, hapja e detit për të lënë të kalonin hebrenjtë që iknin nga Egjipti, etj., tregojnë, sipas besimit te mrekullitë, fuqinë dashamirëse ose ndëshkuese të Zotit. Kundër këtij interpretimi pozicionohet filozofia e Spinozës.
Spinoza në mendimin e tij filozofik mbështetet te shkrirja në një të vetme i substancës – Natyrës – dhe Zotit. Natyra dhe Fuqia Hyjnore janë e njejta gjë. Ajo çka e dallon filozofinë e tij sikurse edhe të mjaft mendimtarëve të tjerë racionalistë të epokës së tij është se ata vijnë në këtë përfundim nisur nga arsyetime logjike të një natyre të caktuar. Nga këto do të ishte me interes të veçonim dy prej tyre.
Në radhë të parë, arsyetimi i Spinozës nis me kuptimin filozofik të konceptit të substancës që përfshin gjithçka. Substanca – arsyeton Spinoza – që të jetë e kufizuar, pra e fundme – duhet të kufizohet nga diçka tjetër. Por edhe kjo diçka tjetër, sa kohë ekziston, është edhe ajo Substancë. Prandaj, në vazhdën e arsyetimit të tij, Spinoza, duke ndjekur fillin e një arsyetimi gjeometrik, nisur nga aksioma të marra si të vërteta vetiu për të mbërritur në vërtetime logjike të ndërtuara nëpërmjet krijimit të identiteteve ideale të njëpasnjëshme, mendon se Substanca është e pafuntme. Ajo nuk ka as fillim dhe as mbarim, transformohet duke u shndërruar nga Substanca në Substancë, pra është e përjetshme, e paasgjësueshme, e pandryshueshme. Substanca si e tillë i ka të gjitha ato tipare që karakterizojnë Fuqinë Hyjnore.
Në radhë të dytë, Spinoza, e eviton idenë e aktit të krijimit hyjnor, duke arsyetuar se të pranosh që Zoti në një çast të caktuar krijoi natyrën, kjo do të thotë t’i largohesh konceptit të një Zoti të gjithfuqishëm që askush nuk e pengon dot as përkohësisht që të vetërealizojë vullnetet e veta. Zoti dhe natyra, në mënyrë panteistike, shkrihen me njeri tjetrin duke na dhenë një qënie të vetme, të palëvizshme, të fiksuar, të përjetshme dhe të pa anë e të pafund.
Prandaj Spinoza mendon se nuk mund të ketë mrekullira, as në të mirë dhe as në dëm, pra për ta ndëshkuar njeriun e rënë në mëkat. Katastrofat që i quajmë “natyrore”, për Spinozën nuk mund të ekzistojnë si ndëshkime të adresuara specifikisht kundër një grup njerëzish mëkatarë pikërisht sepse Natyra është e palëvizshme, e pandryshueshme, universale, dhe nuk mund të transformohet, të shfaqet, apo të sillet mbi baza lokale, ose të ndryshojë rjedhën e saj për të ndëshkuar këtë apo atë sjellje njerëzore. Natyra, Qenia, Zoti, ka ligjet e veta të përjetshme që nuk i ndryshon në varësi të rrethanave apo konjukturave historike lokale. Për Spinozën:
“Natyra përmban pra gjithmonë ligje dhe rregulla që përfshijnë, ndonëse jo gjithmonë të njohura, domosdoshmëri dhe të vërteta të përjetshme, dhe për rjedhojë një organizim të dhënë njëherë e përgjithmonë dhe të palëvizshëm.”
Lidhur mesa më sipër, Spinoza shkruan duke premtuar se do të ndriçojë tre pikat themelore të filozofisë së tij për këtë çështje:
“1. Që nuk ndodh asgjë që të jetë kundër Natyrës, e cila ruan një rregull të përjetshëm, të palëvizshëm, dhe njëkohësisht – synon ai – do të paraqes se çfarë duhet kuptuar me mrekulli. 2. Që nëpërmjet mrekullive ne nuk mund të njohim as thelbin për rjedhojë as vullnetin e Zotit, ndërkohë që këtë mund ta njohim shumë më mirë nëpërmjet ligjësive të palëvizshme të Natyrës. 3. Unë do të tregoj gjithashtu, nëpërmjet shembujve të nxjerrë nga Shkrimet e Shenjta, që vetë këto shkrime me fjalët “dekrete dhe dëshira të Zotit”, dhe për rjedhojë me fjalët vullnet “hyjnor”, nuk kuptojnë asgjë tjetër veçse vetë rregullin e Natyrës, pasojë e domosdoshme e ligjeve të saj të përjetshme.”
Zoti nuk mund të prodhojë mrekulli për t’u bërë i njohur dhe për t’u dërguar shenja njerëzve, sepse Zoti e shfaq veten për rjedhojë jo nëpërmjet mrekullive që kundërshtojnë ligjësitë natyrore, por nëpërmjet vetë këtyre ligjësive natyrore në vetvete. Zoti dhe Natyra si Substancë e pakrijueshme dhe e paasgjësueshme nuk duhet kuptuar – sipas Spinozës – si një Forcë që krijon nga e para ngjarje dhe dukuri të reja në thelbin e tyre më të thellë.
Përse? Pikërisht sepse duke qenë të gjithfuqishme këto forca, të cilat janë një e vetme, nuk mund të përfaqësojnë vullnete të paplotësuara. Asnjë forcë kundërshtare nuk mund t’i pengonte ato që të legjitimonin në këtë mënyrë aktin e krijimit të mrekullive në një çast të caktuar. Prandaj, konceptimi i rregullit të përgjithshëm natyror dhe vullneti hyjnor për të krijuar diçka përbëjnë një akt të vetëm. Te Substanca, konceptimi dhe vullneti hyjnor janë i njejti realitet i vetëm. Nuk mund të flasim pra për vullnet të Zotit, apo të Natyrës, për të ndëshkuar njerëzit e rënë në mëkat sepse vullneti i Zotit nuk është konjuktural, i shprehur për një rrethanë të caktuar si ndëshkim, por ky vullnet është shkrirë me aktin e konceptit të ligjësive të përjetshme dhe universale. Spinoza thekson:
“Gjithçka që Zoti dëshiron ose përcakton përfshin një domosdoshmëri dhe një të vërtetë të përjetshme. Në fakt, ne kemi arritur në përfundimin që arsyetimi i Zotit nuk dallohet nga vullneti i tij, sepse është e njejta gjë të thuash që Zoti dëshiron diçka dhe që ai e ka konceptuar diçka: e njejta domosdoshmëri, e cila bën që Zoti nga vetë natyra dhe përkryerja e tij ta konceptojë diçka sikurse ajo është, bën edhe që ai ta dëshirojë atë sikurse ajo është.”
Gjithçka që ndodh në natyrë, mendon Spinoza, shpreh plotësinë dhe universalitetin e Qenies. Qenia sapo konceptohet është e plotë, nuk vuan nga asnjë paplotësi, ajo përcaktohet në amëshim nga ligjësitë e saj. Prandaj nuk ka vend për mrekulli që t’i kundërshtojnë ligjësitë e palëvizshme të natyrës, të dhëna njëhere e përgjithmonë. Të imagjinohet një Zot që ndërpret rjedhshmërinë e Qenies, të vetes, të Natyrës, të treja e njejta dhe e vetmja gjë, për të krijuar dukuri, mrekulli, që bekojnë ose ndëshkojnë njeriun, kjo do të thotë, sipas Spinozës, të biem në paradokse logjike, të pranojmë që Zoti të kundërshtojë veten e tij; vullneti hyjnor të kundërshtojë vullnetin hyjnor. Spinoza shkruan:
”Nëse pranohet që Zoti vepron kundër ligjeve të Natyrës, do të ishte njësoj sikurse të pranohej se ai vepron në kundërshtim me vetë natyrën e tij. Nuk mund të ketë gjë më absurde sesa kjo.”
Zoti i përjetshëm dhe i vetëshprehur te Natyra ndjek logjikën e vet të përjetshme dhe të pandryshueshme. Eshtë pretendim i madh njerëzor, sipas Spinozë, hamendja që ai adaptohet dhe adapton energjinë e tij hyjnore në varësi të sjelljes të njerëzve në një vend dhe kohë të kufizuar koniukturalisht. Sipas Spinozës, pretendimi se Zoti bën mrekulli, pra kundërshton veten e vet, si forcë e përjetshme dhe e pandryshueshme, në varësi të sfidave dhe qëllimeve të një njeriu apo bashkësie njerëzish, është një vendosje imagjinare e kësaj bashkësie në qendër të Qenies së plotë.
Eshtë një vetëhyjnizim i njeriut, një mendjemadhësi e tij e çfrenuar. Thelbi i Qenies së përjetshme nga vetë natyra e tij nuk mund të mbajë parasysh dhe të jetë i ndjeshëm ndaj heroizmave, nevojave, apo edhe mëkateve të një bashkësie sado të madhe apo të vogël njerëzish. Njeriu është shumë i vogël për të bërë që të devijohen ligjësitë e Natyrës, dekretet hyjnore, të pafundme në kohë dhe në hapësirë, në varësi të rrethanave të veta konkrete. Në një farë mënyre nuk është Qenia që sheh njeriun, por njeriu që ka vend të sillet sipas ligjësive të Qenies. Spinoza sa më sipër thekson:
“Zoti bën kujdes jo thjesht për racën njerëzore, por për të gjithë natyrën.”
Njeriu nga padija dhe mendjemadhësia i jep kuptimin një dukurie natyrore, sikurse ajo ka lidhje me të. Sikur Natyra në qenien e vet të amshuar mban parasysh vetëm qëllimet njerëzore, në fakt shumë të vogla dhe të pandjeshme përpara pafundësisë të Qenies. Kjo e fundit, sipas Spinozës, në të vërtetë, drejtohet nga një Arësye që lidhet përjashtimisht vetëm me plotësinë e përkryerjes të saj. Në këtë plan njerëzit mund të imagjinojnë që një tërmet të shpjegohet me një vullnet hyjnor që i mban ata në qendër të vëmendjes, ndërkaq Natyra me anë të tij shpreh vetëm veten e vet në madhështinë e saj duke iu nënshtruar ligjësive të veta të përjetshme.
Poqese pyetet nëse në rastin e një tërmeti ka një lidhje midis sjelljes morale të njerëzve dhe ligjësive të Natyrës si Qenie absolute, sipas Spinozës, përgjigja është: Po! Ka një lidhje. Ka një lidhje midis ligjësive të Natyrës dhe sjelljes korruptive të njeriut. Në çfarë kuptimi? Jo sepse Zoti, apo Natyra ka pasur në një çast të caktuar qëllimin që të ndërpresi veprimin e ligjësive të veta, për t’i orientuar ato drejt ndëshkimit të njerëzve mëkatarë. Kjo është e pamundur sepse jashtë konceptimit të ligjeve universale, Natyra nuk mund të ketë qëllime të formuluara si të tilla. Njeriu vendos qëllime, të cilat ngaqë nuk i realizon dot menjëherë vepron për t’i realizuar ato në të ardhmen. Por, ky model sjelljeje i përshtatshëm për të shpjeguar njeriun dhe sjelljen e tij, nuk vlen për të shpjeguar Natyrën. Nëse do të bëhej kjo mbivendosje e modelit të sjelljes njerëzore mbi rregullin e ekzistencës të natyrës, ajo do të kishte qenë një përpjekje e dështuar për ta kuptuar vetë Qenien.
Spinoza, në vazhdimin e kontributit të mendimtarëve racionalistë të shekullit të tij, konsideron që Natyra nuk e ndëshkon njeriun, por njeriu vetë e “thyen kokën” kur ndeshet me ligjet e natyrës. Këta ligje janë vetë Arësyeja, vetë Logjika e Qenies. Për Spinozën Zoti, Qenia, Substanca, Natyra dhe Arësyeja që shfaqet në ligjësitë natyrore, janë një e vetme. Ai shkruan:
”Gjithçka që bie në kundërshtim me natyrën është në fakt në kundërshtim me Arësyen; ajo që vihet në kundërshtim me Arësyen është absurde dhe për rjedhojë duhet flakur tej.”
Këtu nis problemi i njeriut, për Spinozën. Sepse njeriu është një qenie e arsyeshme, pra e pajisur me aftësinë për të njohur natyrën dhe për të menduar racionalisht. Por, kjo nuk do të thotë që arsyeja njerëzore dhe Arësyeja si thelbi racional i Qenies, si vetëshprehje e ligjësive natyrore, përputhen me njera tjetrën. Mospërputhjet midis tyre mund të vijnë për shkaqe shumë të ndryshme, por këtu veçohen me përparësi ndikimet që kanë mbi arsyen njerëzore pasionet, si edhe gjendje subjektive të njeriut individual si egoizmi, mungesa e modestisë, pakujdesia, cmira, etj., pra, të gjitha ato ndjenja dhe përjetime subjektive që lidhen me interesat e vockla njerëzore. Nën ndikimin e tyre mendja njerëzore gabon, arësyeja personale bie ndesh me Arësyen e amshuar, dhe është pikërisht në sajë të kësaj çarjeje midis Arësyes të Qenies dhe arësyes njerëzore që njeriu nis të mos jetojë në përputhje me harmoninë e Qënies. Për rjedhojë pëson të gjitha ato fatkeqësi që ai pretendon se i vijnë nga Natyra. Mirëfilltazi, njeriu vetë është përgjegjës dhe shkaktari i tyre.
Spinoza e konkretizon në mënyrë shembullore këtë ide. Nuk është, shkruan ai, humnera përgjegjëse për faktin që Princi u vidhis në të bashkë me kalin e tij duke humbur jetën. Humnera është neutrale. Ajo nuk është përgjegjëse për asgjë. Nuk varet prej saj, as nuk shkaktohet prej saj nëse Princi bie ose nuk bie në të. Nëse humbet jetën duke shkarë në humnerë, përgjegjës dhe fajtor nuk është veçse ai vetë. Nuk është humnera që ndëshkon Princin, sado krime ose mëkate të ketë bërë ky i fundit. Eshtë vetë Princi që prodhon dramën e vet sepse ai nuk mban parasysh ligjësitë e Qenies dhe nën efektin e kushedi se cilës forcë pasioni, egoizmi, indiference, krenarie, sigurie të tepruar, iu afrua honit dhe për pakujdesi ra në të.
Dukuritë natyrore, si shprehje e ligjësive të përjetshme dhe universale – mendon Spinoza – në kundërshtim jo vetëm me mënyra të tjera leximi të Shkrimeve të Shenjta, por edhe me mendësi popullore të përhapura si iluzione në shtresa të caktuara njerëzish, nuk janë dekrete ndëshkimi ardhur nga ana e Zotit kundër njeriut mëkatar. Kjo sepse për të asnjë dukuri natyrore, qoftë edhe ajo më shkatërruesja, në vetvete nuk është një dalje e natyrës nga rregullsitë e veta të përjetshme që nuk modifikohen dot për t’u adaptuar dhe drejtuar kundër këtij apo atij grupi njerëzish.
Natyra nuk del dot nga “shinat” e ligjësive të saj. Pra, në natyrë nuk ka mrekulli. Tjetër punë se popuj të ndryshëm duke kujtuar se janë në qendër të vëmendjes të Zotit, kanë ushqyer iluzionin se Zoti është aq i preokupuar për fatin e tyre, për sjelljen e tyre, për të ndëshkuar mëkatet e tyre, saqë varësisht kësaj shprish ligjësitë e veta, ngrihet kundër vetvetes!!!
Spinoza mendon që as në tekstet e shenjta nuk ka realisht mrekullira. Mrekullitë kanë pasur një rol të caktuar në histori në kuptimin që me to është treguar se mbi perënditë pagane të natyrës, si Dielli, Uji, Zjarri, Yjet, etj., ka një forcë hyjnore tjetër më e fuqishme sesa ato që është në gjendje të ndryshojë mënyrën mijravjeçare sesi njerëzit i kanë parë këto dukuri apo elemente të natyrës. Por, vetëm kaq, jo më tepër.
Atëhere si e shpjegon Spinoza faktin që megjithatë në Librat e Shenjtë ka dukuri që paraqiten si mrekulli?
Ai përgjithësisht jep tre argumenta kryesore për të argumentuar që ato ngjarje që na paraqiten si mrekulli në Librat e Shenjtë në fakt nuk janë të tilla. Tekstet e shenjta të feve monoteiste nuk mund ta ndërthurrin në fakt idenë e një Zoti universal, të përjetshëm, të gjithëfuqishëm me faktin e pranimit të mrekullive të ardhura prej tij. Zoti sipas tyre është aq i madh saqë nuk pranon asnjë lloj devijimi ose kuptimi lokal të dekreteve të tij.
Argumentimi i Spinozës na thotë që saherë ka një rrëfim që duket si mrekulli në Librat e Shenjtë ai në fakt na tregon vetëm se ngjarja ndodh nëpërmjet ligjësive natyrore dhe jo duke i anashkuar ato. Hebrenjtë janë të detyruar të kalojnë nëpër det. Ndryshe nuk mund të ndodhi. Noe është i detyruar të hipi në një barkë për t’i shpëtuar përmbytjeve, përndryshe nuk mund të ndodhi. Për të ushqyer turmën duhet që në shportë të ketë peshq, përndryshe nuk mund të ndodhi. Gjithkund, edhe në rrëfimin e shenjtë, kumtet hyjnore si shenja vërtetuese të pranisë dhe fuqisë të Zotit kanë kaluar nëpërmjet dukurive natyrore – shkruan Spinoza.
Argumenti i parë i Spinozës lidhet me shpjegimin e tij që Shkrimet e Shenjta nuk kanë pasur synim ta rrëfejnë historinë sipas lidhjes shkak – pasojë sikurse bën arsyeja shkencore. Këtu kemi një dallim në rrëfimin fetar nga metodologjia shkencore. Është i njejti realitet por i rrëfyer ndryshe. Shkenca ka metodologjinë e vet, kurse feja ka mënyrën e saj të rrëfimit. Rrëfimi fetar gjen po ashtu një lidhje midis dukurive madhore natyrore dhe atyre shoqërore, por e rrëfen këtë lidhje si rjedhojë e fuqisë të Zotit. Por, thelbi i së vërtetës mbetet po ai që na jep edhe shkenca. Aq më tepër që këto Shkrime të Shenjta, veç transmetimit të njohurive, kanë edhe një objektiv tjetër: Të rrëfehen ndodhitë për të hyjnizuar dhe ngritur sa më lart fuqinë e Zotit në mënyrë që besimtari ta pranojë dhe ta bëjë të vetin atë. Kemi pra dy funksione të rrëfimit që kanë ndikuar stilin, metodën, logjikën e tyre.
Argumenti i dytë i Spinozës është se në Shkrimet e Shenjta, që janë rimarrë disa herë nga rrëfimtarë të ndryshëm, rrëfyer në variante të ndryshme, interpretuar në kohëra të ndryshme tjetërsoj nga më parë, sikurse çdo rrëfim i lashtë i denjë për veten e vet, ka elemente që i janë hequr, sikurse ka elemente që janë vendosur rishtazi atje. Kalimi i përmbajtjes të teksteve të shenjta nga njeri brez te tjetri, ka qëlluar që t’i ketë riformuluar ato duke shtuar ose hequr pasazhe të ndryshme, hallka të ndërmjetme midis shkaqeve dhe pasojave, të ketë mënjanuar lidhje rrethanore midis dukurive, çka i ka paraqitur ato pastaj jashtë lidhjeve shkak – pasojë në formën e mrekullive. Në fakt, këtë ide nuk e ka pasur vetëm Spinoza, por edhe studjues të kohëve moderne. Gjithsesi Spinoza shkruan si më poshtë:
“Rrethanat dhe shkaqet natyrore të ngjarjeve të konsideruara si mrekulli nuk janë rrëfyer të gjitha, përndryshe nuk do të kishin munguar asnjëherë.”
Më shumë Spinoza beson që paraqitja e historisë në formën e mrekullive lidhet me botëkuptimin e njerëzve që e kanë rrëfyer atë sesa me atë që ka ndodhur realisht. Për ne sot një rrëfim paraqitet si mrekulli – vazhdon Spinoza – sepse ne e mendojmë dhe e kuptojmë ndryshe botën nga të parët tanë. Nëse në rrëfimet mitike, përshëmbull, shohim se atje flitet se gjatë një beteje Dielli e ndaloi lëvizjen e vet duke e bërë ditën pafundësisht të gjatë, në këtë konstatim fshihet edhe iluzioni i rrëfyesve se lëviz Dielli dhe jo Toka kur ata mendojnë zëvendësimin e ditës me natën dhe anasjelltas. Ky lloj rrëfimi do të thotë metaforikisht që për pjesëmarrësit në betejë dita e mbushur me ngjarje dhe ankthe psikologjikisht u duk shumë e gjatë.
Argumenti i tretë i Spinozës lidhet me atë që kur njerëzia e paditur (vulgu – sikurse e quante ai latinisht -) nuk di të gjejë shkaqet e një dukurie atëhere ajo ka prirjen t’i shpjegojë ato si mrekulli, pra si kapërcim i ligjësive natyrore nga ana e ngjarjeve ose dukurive të cilat rrjedhin ndryshe nga rregulli i paramenduar prej njerëzve. Duke qenë kështu konsiderohen si mrekulli.
“Eshtë e sigurt – shkruan Spinoza – që të vjetrit konsideronin si mrekulli atë që ata nuk mund t’a shpjegonin në atë mënyrë që i padituri (vulgu) ka zakon ta përdori për të shpjeguar gjërat natyrore, domethënë duke u mbështetur te kujtesa e tij, pra duke u kujtuar për ndonjë rast të ngjashëm, të cilin e përjeton pa ndonjë çudi.”
Shihet pra që Spinoza, katastrofat që përjeton njeriu në marrëdhëniet e tij me natyrën, nuk i sheh si ndëshkime të tij nga ana e ndonjë forcë madhore, por krejt ndryshe. Ai për këto pasoja bën përgjegjës njeriun, i cili në efektin e veseve të tij, me “arësyen” e tij të vogël nuk ndjek Arësyen universale, i shmanget asaj, dhe për rjedhojë tërheq mbi vete të gjitha pasojat shkatërrimtare që njihen.
Nuk është fajtore rrëpira ku ra princi me kalin e tij, por është vetë princi përgjegjës i dramës së tij sepse pa pikë kujdesi kalëronte buzë rrëpirës. Natyra nuk na ndëshkon, porse njeriu për interesat e veta egoiste, për shkak të pasioneve të tija mëkatare, duke shkuar në kundërshtim me ligjet e saj, pëson për rjedhojë dëme të mëdha duke ja faturuar ato natyrës.
