Në bregun e Adriatikut, aty ku lumi Ishëm derdhet në det, qetësia thyhet nga pamja e rërës së mbuluar me shishe plastike, qese infuzioni dhe mbetje të tjera spitalore. Ujërat e zeza dhe kimikatet përzihen me valët, duke shndërruar këtë peizazh në një simbol të degradimit. Aty ku dikur kishte jetë ujore, sot mbizotëron fjala “biologjikisht i vdekur.” Investime publike multim milionë euro për pastrimin e tij kanë dështuar plotësisht, ndërsa ujërat toksike vazhdojnë të shkatërrojnë ekosistemet bregdetare.
Nga larg, delta e lumit Ishëm në bregdetin shqiptar të Adriatikut mund të duket si një peizazh i egër dhe i paprekur. Por një vështrim më nga afër, madje edhe nga sateliti në Google Earth, zbulon një realitet tjetër, shumë më shqetësues. Vija bregdetare është e mbuluar me një qilim të pafund mbetjesh plastike. Në terren, skena është apokaliptike. Një sipërfaqe e tërë bregu në të dy anët e deltës është varrosur nën ton plastikash, shishe, qese dhe, më alarmuesja, mbetje mjekësore, shiringa dhe qese infuzioni të shpërndara në rërë e që lëkunden në valë.
Kjo katastrofë mjedisore është simptoma e dukshme e një krize më të thellë që rrjedh nga zemra e Shqipërisë. Lumenjtë Ishëm dhe Erzen, të cilët përshkojnë zonat më të populluara dhe më të industrializuara të vendit, po transportojnë një koktej toksik mbetjesh urbane, industriale dhe bujqësore direkt në detin Adriatik. Ky hulumtim zbulon një histori dështimi sistematik qeveritar, fondesh publike të shpërdoruara dhe një katastrofe të afërt shëndetësore që kërcënon jo vetëm ekosistemin dhe industrinë turistike në zhvillim të Shqipërisë, por edhe marrëdhëniet e saj me fqinjët evropianë.
Në zemër të këtij dështimi qëndron një strukturë e ndryshkur dhe e braktisur vetëm pak kilometra larg detit. Në vitin 2017, ish-ministri i Turizmit dhe Mjedisit, Blendi Klosi, inspektoi inaugurimin e një impianti të ri për trajtimin e mbetjeve, i paraqitur si një masë për të reduktuar ndotjen në grykëderdhjen e lumit. Një investim prej 2 milionë eurosh, i inauguruar me bujë në vitin 2019 dhe i konceptuar për të kapur mbetjet përpara se të arrinin bregdetin, nuk ka qenë operativ as edhe një ditë. Sot, qëndron si një monument i heshtur i premtimeve të thyera, ndërsa ndotja që duhej të ndalte vazhdon të rrjedhë pa pengesa.
Burimi: Ujërat “biologjikisht të vdekur”
Deti Adriatik është gjaku ekologjik dhe ekonomik i rajonit ballkanik, shtëpi për mbi 7,000 specie. Megjithatë, ky ekosistem i çmuar është nën sulm të drejtpërdrejtë nga brigjet shqiptare. Kryefajtoret janë basenet e lumenjve Ishëm dhe Erzen, në afërsi të të cilëve jetojnë rreth një milion njerëz, përfshirë edhe kryeqytetin, Tiranën.
Të dhënat zyrtare nga Agjencia Kombëtare e Mjedisit (AKM) japin një pamje të zymtë. Stacionet e monitorimit përgjatë lumit Ishëm e klasifikojnë ujin e tij vazhdimisht si “Klasa V – Gjendje e keqe”, vlerësimi më i ulët i mundshëm. Në kontrast, lumi Erzen nis me “Klasa II – Gjendje e mirë” në burime, por degradohet në “Klasa III – Gjendje mesatare” më poshtë. Sipas AKM, Klasa III është kufiri absolut i cilësisë së pranueshme të ujit. Ishmi, megjithatë, është përtej çdo standardi të pranueshëm.
Një studim i Universitetit BOKU në Vjenë e identifikon Ishmin si lumin më të ndotur në Evropë, duke derdhur rreth 733,000 kilogramë mbetje të ngurta çdo vit në detin Adriatik. Ky lum 79.2 kilometra i gjatë, me një pellg ujëmbledhës prej 673 km², përshkohet nga degët e tij Tirana, Tërkuza dhe Zeza, dhe është i mbushur me ujëra të zeza të patrajtuara nga Tirana, Kamza dhe Fushë-Kruja. Dikur i domosdoshëm për bujqësi, peshkim dhe bagëti, Ishmi tashmë derdhet në zona ekologjikisht të ndjeshme si Zona e Mbrojtur Detare Patok-Fushëkuqe-Ishëm dhe Rezervati i Natyrës në Kepin e Rodonit, të dyja nën kërcënim të rëndë.
“Lumi Ishëm është biologjikisht i vdekur; nuk ka më jetë ujore,” thotë Lulzim Bauman, ekspert shqiptar i mjedisit dhe menaxhimit të mbetjeve. “Është ndër lumenjtë më të ndotur në Evropë. Nuk mund të krahasohet me asnjë tjetër në kontinent. Krahasimet më të afërta janë me lumenjtë e ndotur rëndë në Indi ose Bangladesh. Në kontekst evropian, është një rast ekstrem që kërkon ndërhyrje urgjente.”
Burimi i ndotjes është i njohur. Sipas projektit të financuar nga BE, EU4Rivers, “të dy basenet Ishëm dhe Erzen marrin sasi të mëdha ujërash të zeza të patrajtuara, të ardhura nga rritja e shpejtë urbane, zhvillimi i pakontrolluar dhe boshllëqet në infrastrukturë.”
Bauman shton: “Ujërat e zeza nga familjet dhe bizneset shkarkohen direkt në përrenj dhe lumenj pa asnjë lloj trajtimi.” Kjo rëndohet nga rreth 100 venddepozitime të paligjshme përgjatë Ishmit, ku mbetjet e pakolektuara komunale hidhen direkt në shtratin e lumit.
Autoritetet kishin shpallur plane për ndërtimin e dy impianteve të mëdha për trajtimin e ujërave të zeza: një në Kashar, për Tiranën, dhe një tjetër në Kamëz, për zonat përreth. Megjithatë, edhe sikur të ndërtoheshin e të funksiononin plotësisht, vlerësimet mjedisore sugjerojnë se ato nuk do të mjaftonin për ta nxjerrë Ishmin nga kategoria “Klasa V – Gjendje e keqe.”
Lumenjtë shqiptarë po e mbytin Adriatikun me ndotje. Ishmi dhe Erzeni transportojnë ujëra të zeza, kimikate industriale, pesticide bujqësore, plastika dhe mbetje mjekësore direkt në det. Ishmi, dikur burim jetese, sot quhet biologjikisht i vdekur, një nga lumenjtë më të ndotur të Evropës. Shkencëtarët paralajmërojnë se kjo ndotje mbyt habitatet me plastikë, helmon jetën detare me metale të rënda dhe ushqen lulëzimin algal që zhduk oksigjenin nga uji, duke shkaktuar ngordhje masive të peshqve.
Projekti i PNUD mbi zonat e mbrojtura detare konfirmon se vëllimi i madh i ndotjes dhe depozitimet e paligjshme garantojnë që Ishmi të mbetet ndër lumenjtë më të degraduar në Evropë. Pa trajtim efektiv, ujërat e zeza do të vazhdojnë të rrjedhin drejt Adriatikut, duke e mbushur atë me toksina. Shqipëria rrezikon të mbetet një nga ndotësit më të mëdhenj të rajonit, kërcënim direkt për biodiversitetin dhe shëndetin publik në gjithë Adriatikun.
Fiasko e 2 milionë eurove
Sasia tronditëse e ndotjes plastike nxiti atë që supozohej të ishte një zgjidhje. Në shkurt 2017, Ministria e Mjedisit shpalli tenderin për projektin “Impianti i pastrimit të grykëderdhjes së lumit Ishëm dhe rikualifikimi i vijës bregdetare.” Projekti, me vlerë rreth 2 milionë euro, ishte menduar të instalonte një sistem barrierash lundruese dhe një rrip transportues për mbledhjen e mbetjeve të ngurta.
Dokumentet zyrtare të tenderit përshkruanin një sistem me dy stacione për rikuperimin dhe heqjen e mbetjeve. Pas vonesave shumëvjeçare, impianti u inaugurua në vjeshtën e vitit 2019. Ministrat e qeverisë në atë kohë deklaruan se projekti synonte pastrimin e lumit dhe të detit Adriatik.
Gati tetë vjet pas konceptimit, një vizitë në vendin e ndërtimit në fshatin Gotull zbulon një dështim total. Porta kryesore është e kyçur. Brenda, makineritë dhe mekanizmat mungojnë. Aty kanë mbetur vetëm disa struktura të ndryshkura metalike që po pushtohen nga natyra. Impianti nuk e përmbushi kurrë qëllimin. Investimi është shpërdoruar plotësisht dhe grykëderdhja e lumit është shndërruar në landfillin që duhej të parandalonte.
Shpeshherë, ajri mbi grykëderdhje mbushet me tym të rëndë, pasi banorët vendas i vënë flakën grumbujve të mbeturinave përgjatë brigjeve të lumit. Ky veprim i dëshpëruar shton një shtresë tjetër ndotjeje, duke lëshuar dioksina të rrezikshme dhe grimca të imëta në ajër, të cilat më pas bien në ujë ose përhapen drejt tokës.
Përgjegjësia për këtë katastrofë është e shpërndarë. Delta ndodhet mes dy bashkive, Kurbinit dhe Durrësit. Ironikisht, ana e Durrësit është shpallur Zonë e Mbrojtur pranë Kepit të Rodonit. Megjithatë, nuk ekziston asnjë koordinim mes bashkive, ministrive apo agjencive kombëtare për të adresuar krizën.
Kërcënimi i padukshëm: Një bombë kimike me sahat
Ndërkohë që mbetjet plastike krijojnë një pamje tronditëse, një rrezik më i padukshëm fshihet në ujë. Objektet industriale përgjatë brigjeve të lumit shkarkojnë një lumë kimikatesh dhe metalesh të rënda. Këto toksina grumbullohen në shtratin e lumit dhe më pas përfundojnë në det, me pasoja fatale për jetën detare.
“Ndotja është e rrezikshme, përmban metale të rënda si kadmium dhe plumb, si dhe mbetje të tjera organike dhe kimike,” paralajmëron Bauman. “Studime të fundit tregojnë se nivelet e kadmiumit janë deri 100 herë më të larta se normat ndërkombëtare. Kjo lidhet drejtpërdrejt me rrezikun e sëmundjeve kancerogjene, si edhe me dëmtime të veshkave, trurit dhe sistemit nervor.”
Projekti EU4Rivers konfirmon se cilësia e ujit në lumë tejkalon vazhdimisht kufijtë e pranueshëm për amoniak, nitrit, nitrat dhe fosfor, elementë që shkaktojnë eutrofikimin, një proces që shteron oksigjenin në ujë dhe zhduk jetën ujore.
Delta e Ishmit tashmë është kthyer në një zonë parkimi të improvizuar për varkat e peshkatarëve. Banorët vendas, që dikur ushqenin familjet nga këto ujëra, nuk mund të peshkojnë më në deltë. “Është e pamundur të peshkosh këtu,” thotë një prej tyre, duke treguar drejt ujit të pajetë. “Na duhet të lundrojmë kilometra më në veri, vetëm për të shpresuar se diçka ka mbetur në rrjeta.” Megjithëse humbjet janë të mëdha, shumë prej tyre shmangin të flasin publikisht, nga frika e pasojave ose thjesht nga humbja e besimit.
Kjo ndotje kimike ka shkatërruar jetesën e komuniteteve lokale dhe vazhdon të kërcënojë zinxhirin ushqimor dhe ekonomitë bregdetare përgjatë gjithë Adriatikut.
Një problem rajonal dhe një dhimbje koke evropiane
Pasojat mjedisore nuk ndalen brenda kufijve shqiptarë. Llogaritet se rreth 700,000 tonë mbetje nga këta lumenj derdhen çdo vit në Adriatik. Të transportuara nga rrymat detare, një pjesë e madhe përfundon në brigjet e Kroacisë, një shtet anëtar i BE-së.
“Ndotja plastike nga lumenjtë shqiptarë është një kërcënim rajonal,” thotë Bauman. Autoritetet kroate kanë paraqitur vazhdimisht ankesa zyrtare pranë institucioneve të BE-së për këtë fenomen, duke treguar se ndotja plastike nuk është më vetëm një problem kombëtar, por një çështje që prek marrëdhëniet fqinjësore dhe mjedisin e përbashkët të Adriatikut.
Në vitin 2022, eurodeputeti kroat Karlo Ressler (EPP) e ngriti çështjen në Parlamentin Evropian, duke theksuar se mbi 90% e mbetjeve plastike që shpëlajnë brigjet kroate vijnë nga Europa jugore, kryesisht Shqipëria. Ressler theksoi se çdo vit rreth 229,000 tonë plastikë përfundojnë në Mesdhe, dhe rrymat detare i shtyjnë ato përmes Ngushticës së Otrantos drejt bregdetit kroat, përfshirë Dubrovnikun, Parkun Kombëtar Mljet dhe deltën e mbrojtur të Neretvës. Pavarësisht premtimeve për hetime nga qeveria shqiptare gjatë dekadës së fundit, nuk është arritur asnjë përfundim i qartë.
Komisioni Evropian, përfaqësuar nga Virginijus Sinkevičius, u përgjigj se angazhohet aktivisht me Shqipërinë për të përafruar dhe zbatuar rregulloret e BE-së mbi mjedisin, përfshirë menaxhimin e ujërave, mbetjeve dhe ekosistemeve detare. Nëpërmjet programeve të para-anëtarësimit si IPA, Shqipëria përfiton mbështetje për sisteme të integruara menaxhimi, bashkëpunim rajonal për ndotjen ndërkufitare dhe iniciativa për ekonominë qarkulluese dhe rritjen e gjelbër. Komisioni gjithashtu thekson detyrimet e Shqipërisë sipas Konventës së Barcelonës për Mbrojtjen e Detit Mesdhe dhe planeve rajonale për menaxhimin e mbetjeve detare.
Ky shkëmbim tregon se ndotja e lumenjve shqiptarë nuk është thjesht problem mjedisor vendas, por një çështje me rëndësi evropiane që ndikon në politikat dhe bashkëpunimin ndërkombëtar për mbrojtjen e Adriatikut.
Kjo ndotje transkufitare minon drejtpërdrejt aspiratat e Shqipërisë për anëtarësim në BE. Situata bie ndesh me legjislacionin kryesor të BE-së, veçanërisht Direktivën Kuadër të Ujërave dhe Direktivën për Ujërat Larëse. Ndërkohë që cilësia e ujit në pjesë të tjera të Adriatikut përmbush standardet e BE-së, segmenti shqiptar është larg tyre. Këto direktiva kërkojnë që të gjitha ujërat sipërfaqësore të arrijnë të paktën “gjendje të mirë” dhe u imponojnë shteteve mbrojtjen e ujërave të përdorura për rekreacion. Megjithatë, sipas AKM, lumi Ishëm vazhdon në “Klasa V – Gjendje e keqe”, duke derdhur pa ndërprerë ujëra të zeza dhe mbetje të ngurta në Adriatik.
Interesante është se monitorimet zyrtare të ujërave për larje në Gjirin e Lalzit, një zonë turistike e njohur, tregojnë cilësi “të mirë” ose “të mjaftueshme” gjatë sezonit veror, bazuar në testet për E.coli dhe enterokokë. Por ekspertët paralajmërojnë se kjo është një qetësi e brishtë dhe mashtruese. Vëllimi i madh i ndotjes nga lumenjtë do të mjaftonte që një reshje e madhe shiu ose një ndryshim i rrymave detare të kontaminonte plazhet, duke rrezikuar shëndetin publik.
Siç thekson zyra e projektit EU4Rivers: “Ndotja nga shkarkimi direkt i ujërave të zeza… kërcënon potencialin e zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm… Plazhet e kontaminuara dhe ekosistemet detare të degraduara mund të dëmtojnë imazhin e Shqipërisë si një destinacion turistik në zhvillim dhe të minojnë ekonomitë vendore.”
Një rrugë përpara?
Kriza e lumenjve Ishëm dhe Erzen është një shembull tipik i dështimit sistemik. Është një histori mungese të plotë të trajtimit të ujërave të zeza për mbi një milion banorë, mungese të menaxhimit bazik të mbetjeve dhe dështimi spektakolar i një projekti shumëmilionësh të shpallur si zgjidhje.
Iniciativa si projekti EU4Rivers ofrojnë një rreze shprese. Duke ndihmuar autoritetet shqiptare të zhvillojnë plane gjithëpërfshirëse për menaxhimin e baseneve ujore dhe duke investuar në infrastrukturën e monitorimit, projekti synon të ndërtojë themelet për ndryshime të qëndrueshme afatgjata. Por këto janë objektiva në horizont.
Ndërkohë, lumi Ishëm vazhdon të derdhë helme në Adriatik. Delta e tij mbetet një plagë e hapur në bregdetin shqiptar, një simbol i gjallë i shkatërrimit mjedisor, i fondeve publike të shpërdoruara dhe një rreziku të qartë e të menjëhershëm për shëndetin e popullsisë, ekonominë dhe detin e përbashkët që po helmohet ngadalë. Pyetja që mbetet është nëse do të lindë ndonjëherë vullneti politik për ta mbyllur këtë plagë, përpara se dëmi të bëhet i pakthyeshëm.
/Ervin Koçi – ACQJ – Albanian Center for Quality Journalism
