Nga Ilir Kalemaj
Shumica e vendeve ish-komuniste të Europës Lindore kanë kryer proceset e lustracionit, dekomunistizimit dhe kthimin apo kompesimin e pronave, shumë më përpara dhe më suksesshëm se ne. Këto përpjekje vijojnë ende. Së fundmi, për shembull Republika Çeke barazoi propagandën komuniste me atë naziste dhe e ndaloi me ligj. Shkak u bë një iniciativë qytetare “Nëntori nuk ka mbaruar ende” e udhëhequr nga Martin Mejsrik që dikur kishte qenë lider studentor përgjatë Revolucionit të Kadifenjtë që solli përmbysjen e regjimit komunist.
Në Shqipëri, në fakt shoqëria civile, media dhe qytetarë aktivë kanë qenë në pararojë në krahasim me klasën politike, e cila shpesh për arsye të vogla ose konflikt interesi në përgjithësi ka qenë pengesa kryesore për një proces të shpejtë dhe të përfunduar të drejtësisë transitore. Ndër masat që ka ndërmarrë Shqipëria, veçojmë ndër të tjera rehabilitimin dhe kompensimin financiar të ish-të burgosurve dhe të përndjekurve politikë, që ka filluar në vitin 1991, menjëherë pas rënies së regjimit komunist, por për shkak të kufizimeve të burimeve financiare vazhdon edhe sot e kësaj dite. Në fakt nga 2013 e këtej nuk ka qenë asfare prioritet i qeverive socialiste. Ndër disa masa të vona mund të përmendim vetingun e ish-zyrtarëve dhe bashkëpunëtorëve të Sigurimit që gjithsesi u bë gjysmak dhe me rezultate të diskutueshme. Këta ish-zyrtarë dhe bashkëpunëtorë duhet të kalojnë filtrin e Autoritetit të Dosjeve, përpara se të zgjidhen ose emërohen në poste shtetërore me fuqi të lartë. Ndërkohë që vetingu i punonjësve të policisë dështoi si proces.
Një nga paradokset në rastin shqiptar është se menjëherë pas komunizmit, disa gjykime të shpejta mbi ish-anëtarët e nomenklaturës komuniste dhanë dënime pa kuptim, bazuar në akuza qesharake. Për shembull, u dënuan Nexhmije Hoxha dhe disa anëtarë të ish-Byrosë Politike për abuzime financiare, të ashtuquajturat “gjyqe kafeje”, duke u përqendruar tek shpërdorimet financiare për pije apo ushqime, në vend që t’i dënonin për krime kundër njerëzimit, etj. Këto vendime të hershme u korrigjuan disi më vonë, kur në vitin 1996 me Ligjin për Gjenocidin, ata u dënuan për herë të dytë. Për mbështetësit kjo ishte gjëja e duhur, ndërsa për kritikët asokohe ato ishin akuza të motivuara politikisht. Kësisoj, ata u dënuan në vitet e para të post-komunizmit, sepse jo vetëm kishin mbështetur diktaturën në mënyrë aktive, por kishin qenë eksponentë të lartë të saj duke kryer dhe krime kundër njerëzimit. Shumica e tyre, sidoqoftë, përfituan nga amnistia e vitit 1997.
Sa i përket mekanizmave dëmshpërblyes, Shqipëria ndërmori rehabilitimin e parë përmes Ligjit për Amnisti në 1991. Pas grevës së urisë nga ish-të burgosurit e të përndjekurit politikë, Ligji tjetër i Pafajësisë i çliroi këta (ish) të burgosur nga çdo akuzë e rreme bazuar në qëndrimet e tyre ideologjike të mëparshme. Por, Shqipëria nuk u mor seriozisht me kthimin e pronave për ish-të burgosurit politikë dhe arsyeja për këtë ishte zbatimi i Ligjit të ri 7501, që shpërndante tokën në mënyrë të barabartë. Ndër masat e tjera dëmshpërblyese që u morën me rëndësi ishte kompensimi financiar përmes letrave me vlerë të lëshuara nga qeveria, të cilat së shpejti u bënë të pavlefshme, por në fillim mund të shërbenin për privatizimin e disa prej ndërmarrjeve publike. Lidhur me gjyqet e verifikimit, siç janë quajtur, për të vërtetuar vuajtjet e vërteta të ndërgjegjes nën regjimin e mëparshëm dhe mënyrat e kompensimit të tyre, kishte disa forma për t’u marrë me të. Së pari, për ata që u njohën me vendim gjykate, familja do të përfitonte kompensimin financiar. Së dyti, ishte kategoria e të burgosurve politikë. Së treti, kategoria e personave të ekzekutuar pa një urdhër gjykate pas identifikimit të trupave dhe të dhënave të marra nga familjarët dhe dëshmitarët. Në çdo rast ne po flasim vetëm për kompensimin financiar, por jo edhe kthimin e pronave.
Përpjekjet e para për të pasur njëlloj fillim-procesi të drejtësisë transitore në Shqipëri kanë qenë që në shtator 1991 me Ligjin nr.7541, Për pafajësinë, amnistinë dhe rehabilitimin e ish-të dënuarve dhe të përndjekurve politikë, që u kërkonte falje dhe shpallte të pafajshëm personat që “kanë qenë akuzuar, proceduar, dënuar,burgosur, internuar dhe persekutuar gjatë 45 viteve për dhunim të të drejtave politike, civile e sociale, morale dhe ekonomike…”. Më pas kemi Ligjin nr. 7666, të datës 26 janar 1993, Për krijimin e komisionit për rivlerësimin e lejeve për ushtrimin e avokatisë dhe për një ndryshim në ligjin nr. 7541, datë 18.12.1991 “Për Avokatinë në Republikën e Shqipërisë”, i cili mund të konsiderohet ligji i parë i “lustracionit” në Shqipëri. Përmes këtij ligji ngrihej një komision i posaçëm për t’i hequr liçencën e avokatit të gjithë atyre që kishin qenë punonjës apo bashkëpunëtorë të shërbimit sekret komunist (Sigurimi). Argumenti “zyrtar” ishte se duheshin “spastruar këta ish-gjykatës dhe prokurorë”, të transformuar në avokatë privatë, të cilët për shkak të largimit përmes nenit 24/1 të Kodit të Punës, kishin filluar të “jetonin mirë me fitimet si avokatë”.
Ndërkohë, më pas ky ligj u kthye nga Gjykata Kushtetuese dhe të gjithë avokatët e pezulluar apo që iu ishin revokuar liçensat, i rimorën ato. Dënimi i ish-zyrtarëve të lartë të regjimit komunist gjatë periudhës 1991-1995 është një dimension tjetër i procesit të “dekomunistizimit shqiptar”. Të gjithë u dënuan me deri në 10 vjet burg. Vështirësia për gjetjen e argumenteve bindëse ligjore e ktheu në qesharak këtë proces, që në Shqipëri njihet si procesi i “dënimit të ish-zyrtarëve të lartë të regjimit komunist” përmes “gjyqeve të kafeve”. Mandej kemi Ligjin nr. 8043, datë 30 nëntor 1995, “Për kontrollin e figurës së zyrtarëve dhe personave të tjerë që lidhen me mbrojtjen e shtetit demokratik”, i njohur në publikun shqiptar si “ligji i gjenocidit”, i cili do të përbënte tentativën e parë të lustracionit kryesisht me “natyrë revanshi politik kundër opozitës dhe veprimit opozitar”. Në bazë të këtij ligji u ngrit komisioni “Mezini”, që do të merrej kryesisht me pengimin e një numri të konsiderueshëm të figurave opozitare nga kandidimi në zgjedhjet parlamentare të vitit 1996. Këshilli i Evropës ka kritikuar ligjet që e kufizojnë të drejtën e personave për t’u zgjedhur, përveç rasteve kur ata janë të dënuar me vendim gjykate, dhe në mënyrë më specifike këtë ligj të miratuar nga parlamenti shqiptar. Për këtë arsye, ky ligj është amenduar tre herë, përkatësisht: i) me Ligjin nr.8220, datë 13.5.1997, të miratuar nga parlamenti me mazhorancë të PD-së, ii) me Ligjin nr.8232, datë 19.8.1997, të miratuar nga parlamenti me mazhorancë të PS-së, dhe iii) me Ligjin nr.8280, datë 15.1.1998, të miratuar nga parlamenti me mazhorancë të PS-së. Pas fitimit të zgjedhjeve të vitit 1997 nga PS-ja dhe aleatët e saj, do të krijohet mbi bazën e këtij ligji komisioni “Bezhani”. Pas zgjedhjeve të vitit 1997, ky ligj do të vepronte vetëm mbi zyrtarë të tjerë të lartë, dhe sipas nenit 16, do të përfundonte së vepruari në vitin 2001, nen i cili parashikonte gjithashtu mbylljen e të “gjithë dokumentacionit mbi të cilin ishte kryer procesi i lustrimit deri në vitin 2025”.
Nga viti 1996 kemi për herë të parë një kornizë ligjore të një procesi potencial lustracioni, që nuk duhet kurrsesi të shkelte të drejtat e njeriut. Kjo erdhi përmes rezolutës nr.1096, të vitit 1996, të Asamblesë Parlamentare të Këshillit të Evropës “Për masat për çrrënjosjen e trashëgimisë së ish-sistemeve totalitare komuniste”, deri më tej me vendimet e Gjykatës Kushtetuese, Konventën Evropiane të të Drejtave të Njeriut, si dhe me opinionin “Amicus curiae” nr. 524 , të vitit 2009, të Komisionit Evropian për Demokracinë, i njohur si Komisioni i Venecias. Kjo kornizë e qartë ligjore e vendos ligjvënësin shqiptar përpara një sërë rregullash diktuese që përcaktojnë qartazi kufijtë që nuk duhen shkelur. Respektimi i këtyre kufijve ka qenë një sfidë më tepër politike se sa ligjore, pasi ndërmarrjet për të pasur një ligj lustracioni kanë qenë më tepër nisma të politizuara qysh në start, me synim përftimin e kapitalit politik, se sa përpjekje të sinqerta për të përmbyllur një proces që duhet të kishte përfunduar ndërkohë.
Rastet e vendeve të ish-Evropës Lindore kanë zhvilluar një proces lustracioni në kohë të ndryshme, kanë adoptuar praktika kushtetuese që variojnë, kanë pasur debate politike dhe publike që kanë shoqëruar ndryshimet ligjore, dhe kanë pasur mënyra të ndryshme zbatimi, që është shoqëruar me jo pak debat publik dhe politik. Këto vende, ngelen shembuj nga të cilat Shqipëria mund të vjelë informacionin dhe praktikat më të mira për t’i përshtatur në një kuadër të ri ligjor që do të trajtonte dekomunistizimin & lustracionin si dhe kompensimin socio-ekonomik të shtresave të përndjekura. Në lidhje me pikën e fundit, tek ne duhet amendimi i Ligjit të Pronave, pavarësisht se qysh në shtator 2021 ka hyrë në fuqi Vendimi i Gjykatës Kushtetuese për vlerën e kthim kompensimit.
Rastet e suksesshme të hershme në kohë që tentuan dhe përfunduan me saktësi kirurgjikale dhe shpejtësi të lavdërueshme të ish-Gjermanisë Lindore apo Çekosllovakisë, apo ato më të vonshme por që e kryen në mënyrë të pjesshme apo të plotë procesin e lustracionit si vendet e tjera të Vishegradit apo Rumania, apo edhe aty ku ende vijon debati si rasti i Ukrainës, janë shembuj domethënës nga të cilat Shqipëria mund të informohet dhe të mund të aplikojë praktikat mëtë mira. Kjo mund të arrihet duke mësuar nga përvojat, duke aplikuar formulat e suksesshme dhe duke kërkuar ekspertizën më të mirë ndërkombëtare. Një ndihmë të vyer në këtë drejtim mund të japin dhe organizatat ndërkombëtare që kanë prezencë në Shqipëri dhe jo vetëm.
Më poshtë disa rekomandime modeste që mund të merren parasysh nga ligjvënësit shqiptarë: Së pari, do të ishte e këshillueshme të nxitej pjesmarrja e shoqërisë civile ose të merreshin parasysh rekomandimet e dhëna prej tyre në vite. Këtu flasim për organizata jo-fitimprurëse, aktivistë të të drejtave të njeriut, ish të persekutuar, por edhe akademikë dhe studjues që janë marrë gjegjësisht me çështjen e drejtësisë transitore në përgjithësi dhe lustracionin në veçanti. Kontributi i tyre do të ishte i vyer në konsultimin e çfarëdolloj legjislacioni ekzistues apo të ardhshëm apo kuadri tjetër institucional. Një rekomandim tjetër, mund të jetë që mbi nevojën për të përfshirë më shumë të rinjtë në diskutimet dhe proceset e lustracionit, nevojën për kurrikula ose programe në nivelin universitar që kanë të bëjnë me lustracionin dhe njohjen e së kaluarës komuniste në Shqipëri në përgjithësi.
Së treti, nevoja imediate, pa humbur kohë për një ligj të ri të lustracionit. Pavarësisht kohës së humbur, tre dekadave e kusur të kaluara nga përmbysja e komunizmit, ekziston ende mundësia për të rifituar shanset e humbura. Së katërti, në lidhje me hapat e mëtejshme që ndërkombëtarët mund të asistojnë në lidhje me procesin ende të paezauruar plotësisht të lustracionit në Shqipëri, mirë do të ishte zhvillimi i një konference kombëtare ku të dilet me disa rekomandime specifike që të mundësojnë një paketë ligjore për lustracionin.
Një bonus i shtuar do të ishte futja e Shqipërisë në hartën e vendeve ish-komuniste që kanë kryer procesin e lustracionit dhe megjithë vonesën e pajustifikuar, ana pozitive është që Shqipëria ka fatin të mësojë nga përvoja më e mirë e vendeve që e kanë kryer këtë proces më herët ose me standartet më të larta. E fundit por jo për nga rëndësia, duhet bërë një kompesim i plotë financiar si në rrafshin e pronësisë private, duke përfshirë edhe pronat private të komuniteteve fetarë në vend të cilët prej kohësh kanë ngritur zërin në këtë drejtim, ashtu dhe kompesimin financiar, sidomos për viktimat e komunizmit që janë ende gjallë por edhe familjarët e tyre. Kjo do të ishte në të njëjtën linjë me pjesën më të madhe të vendeve ish-komuniste të Europës Lindore.
