Nga Genc Pollo*
Kur një budalla hedh një gur në lumë dhe burrat e fshatit futen në ujë për ta nxjerrë, a bëhen edhe këta të fundit ndopak budallenj? Përgjigja ndaj kësaj pyetjeje mbetet e paqartë, por shënimi i mëposhtëm mund të ndihmojë debatin rreth saj.
1-INTELIGJENCA E TENDERIT ME LETRA FIZIKE DHE ELEKTRONIKE
Në 23 qershor 2010, asokohe ministër për Teknologjinë e Informacionit e të Komunikimit, isha në Barcelonë në krye të një përfaqësie qeveritare ftuar nga Sekretari i Përgjithshëm i OKB-së, z. Ban KiMoon, për të marrë Çmimin e Shërbimit Publik të Kombeve të Bashkuara (United Nations Public Service Award). Prej shumë vitesh, OKB-ja organizonte këtë ceremoni për të theksuar e inkurajuar detyrimin e shteteve që t’u ofronin popullsive të tyre shërbime cilësore e të përshtatshme.
Atë vit për rajonin, Europa çmimin e parë e mori Gjermania, përkatësisht Agjencia Federale “Paul Ehrlich” e vaksinave dhe e “Biomedicinës” për integrimin e projekteve shkencore. Çmimi i dytë iu dha qeverisë shqiptare, përkatësisht Agjencisë së Prokurimit Publik (APP), për realizimin e prokurimit elektronik. Në rastin tonë inovacioni i prokurimit elektronik pati efekte konkrete e masive. Deri atëherë tenderat me dorëzimin fizik të dosjes së ofertës kishin mangësi; ato ilustrohen nga anekdota e kryekomunarit që ditën e tenderit dërgonte bekçiun në hyrje të fshatit për të zmbrapsur ofertuesit e padëshiruar. Me aplikimin e metodës elektronike, çdo kompani mund ta dorëzonte ‘online’ ofertën përmes një “upload” në sistemin elektronik të APP-së nga kompjuteri i zyrës së vet.
Statistikat e viteve buxhetore 2010- 2013 dëftejnë se mbas zbatimit të prokurimit elektronik u shtua numri i ofertuesve për çdo tender, por edhe kursimi i shtetit u rrit substancialisht. Konkretisht oferta fituese në raport me “fondin limit” (të llogaritura në total) u reduktua me 5-6%. Kjo përqindje përkthehet në disa qindra milionë euro të taksapaguesit të kursyera. Me këtë nuk mund të pretendojë kush se u shuan problemet me tenderat; madje druaj se zor se do të vijë ndonjëherë ajo ditë. Por me prokurimin elektronik mund të themi pa droje se shënuam një arritje solide për mirëqeverisjen, një arritje të matshme e me vlerësim ndërkombëtar.
Në vitet në vijim nuk ndryshoi as ligji i prokurimit publik dhe as ofertimi elektronik. Por është interesante të lexosh buletinet e APP për vitet buxhetorë 2014- 2017 (të qeverisë Rama). Sipas tyre, oferta fituese kishte arritur nivelin stabël 99,6% e fondit limit (në total) duke shënuar rritje të hatashme krahasuar me periudhën e mëparshme. Si rregull, numri i ofertuesve ishte minimal, pothuajse të tërë e kishin ofertën afër 100% të fondit limit, ofertat më të ulëta shkualifikoheshin (arbitrarisht) dhe oferta më e shtrenjtë mbetej e vetme dhe prandaj shpallej fituese.
Realiteti ishte se qeveria e caktonte paraprakisht fituesin me 99,6% dhe u kërkonte disa kompanive të tjera që të ofertonin formalisht (këta të fundit ose kthenin favorin e tenderave të mëparshëm ose merrnin premtime për të ardhshmit). Një aspekt më vete është edhe fondi limit, i cili në këto vite caktohet pa asnjë lidhje me ofertën e tregut, në kundërshtim me metodologjinë ligjore dhe super i fryrë që të dalë e teprojë për të tërë. Shembull ngjethës mbetet një nga lotet e Unazës së Re, Tiranë, ku u zbulua se kompania fituese kishte paraqitur dokumente false gjoja të një firme në Delaware, SHBA e si pasojë tenderi u përsërit, kompanitë dolën për një çast nga kontrolli dhe dorëzuan oferta sipas tregut.
Ato oferta dëshmuan se fondi limit ishte afro 300% i shumës që duhej të ishte; pa harruar këtu se oferta “Delaware” si dhe ofertat fituese në dy lotet e tjera ishin, kuptohet, 99,6% të fondit limit. Praktika të tilla i gjen me okë edhe te koncesionet e inceneratorëve e sterilizimit që po sqarohen falë hulumtimit e denoncimit të opozitës, të medias dhe së fundmi të hetimit penal. Të tjerë raste si koncesioni i laboratorëve spitalorë mbeten në hije edhe pse Kontrolli i Lartë i Shtetit konkludon se në këtë rast abuzimi e dëmi tejkalon ato të sterilizimit. Por, praktika të tilla i gjen pafund deri në vitin buxhetor 2023. Sa më lart shërben si sfond për të kuptuar më mirë idenë e Edi Ramës për të përdorur Inteligjencën Artificiale (IA) në prokurimin publik.
Në fakt, tashmë është propozim konkret se projekt/ligji i qeverisë i dorëzuar në Kuvend i referohet IA, edhe pse i mungon përkufizimi juridik gjë që ekspertët e shohin me shqetësim. Një tjetër shqetësim është transferimi i prokurimit publik përmes koncesionit te kompani private. Për Inteligjencën Artificiale do të shpjegojmë më poshtë, por deri tashti IA ndihmon njeriun duke zbatuar porositë e tij. Pra, po t’i shohim gjërat në kontekst nëse prokurimet e të ardhmes do të bëhen sipas idesë e midesë së kryeministrit opozita politike dhe media investigative do të duhet në të ardhmen të mos hulumtojnë qeveritarët e drejtorët e tyre, por të bredhin mbas guaskave ‘off-shore’, të cilat do të kenë caktuar kompanitë fituese për “inceneratorët” e “sterilizatorët” e viteve që vijnë.
Dhe nëse ndonjë prokuror do të dojë të hetojë zullumin do e ketë shumë më të vështirë të gjejë të pandehurin. Në rastin më fatkeq do t’i çojë një fletë-thirrje në San Fancisko, Kaliforni zonjës Mira Murati. Këtë vlonjate të spikatur në lëmin e IA, Edi Rama thotë se e ka bindur që ajo të ndihmojë qeverinë në përdorimin e inteligjencës artificiale!
2-INTELIGJENCA E PËRKTHIMIT TË LETRAVE TË BRUKSELIT
Në vitin 2010 qeveria shqiptare punonte për plotësimin e pyetësorit të dhënë nga Komisionit Europian, i cili përbënte një hap drejt marrjes së statusit kandidat. Unë isha ministri përgjegjës për kapitullin 10 “Shoqëria e Informacionit” të këtij pyetësori. Rregulli ishte që përgjigjet e plotësuara në shqip i dërgonim në Ministrinë e Integrimit Europian, ku përkthyes të licencuar i përkthenin në anglisht. Grupi i punës më njoftoi se versioni anglisht i kapitullit 10 stononte shumë. Më vonë zbuluan se ishte përkthyer me “Google Translate” pa asnjë redaktim nga njeriu.
Si përfundim, versionin anglisht e përgatitëm vetë dhe unë sinjalizova kolegët e Drejtësisë dhe Integrimit që të shqyrtonin ndonjë masë ndaj licencës së përkthyesit “të kollajshëm”. Episodi më lart është domethënës për kufizimet e Inteligjencës Artificiale, pararendës fillestar i së cilës është edhe algoritmi përkthyes i “Google” (që konsiderohet më cilësori). Edhe sot, 13 vjet mbas pyetësorit, e mbas një progresi impresionues në aplikacionet e përkthimit, ky algoritëm nuk është perfekt: as për gjuhët me përdorim të gjerë në internet si anglishtja e spanjishtja ku “Google” investon më shumë dhe aq më pak për “gjuhët e vogla” ku hyn shqipja e tërë gjuhët e Ballkanit. Shembullin për këtë na e jep AKSHI, i cili para pak javësh në uebsitin e tij njofton një tender për IA duke referuar aktet për “Tregun e Vetëm” Europian.
Ky term që në versionet zyrtare në shqip të marrëveshjeve me Brukselin shënohet si “Tregu i Përbashkët” ose “Tregu Unik” (në anglisht: “Common Market” ose “Single Market”) duket si gabimi i radhës në përkthimet me IA. Sa më lart lipset të merret në konsideratë kur dëgjojmë nga kryeministrin Rama se do të përdorë IA për të përkthyer legjislacionin e Bashkimit Europian për ta transpozuar në atë shqiptar mbasi të ketë identifikuar po me IA lakunat në këtë fushë.
Së pari, procesi ‘screening’ i përfunduar vjet nga Komisioni Europian ishte një kontroll i imët i legjislacionit tonë për të gjetur se ku duhej të plotësohej apo ndryshohej në mënyrë që të njësohej me direktivat europiane. Aplikimi i IA për po këtë gjë duket një dublikim i panevojshëm edhe sikur të rezultojë efektiv. Së dyti, dhe më e rëndësishme edhe sikur kufizimet e IA në përkthimin anglisht-shqip të mos ishin ato që janë: çfarë dobie kemi nga një përkthim kompjuterik që përfundon, po themi, në 24 orë dhe nga botimi i tyre në Gazetën Zyrtare në 24 ditë? Nevoja e parë e një ligji është që të njihet e të brendësohet nga përdoruesit qofshin ata qytetarë, biznese apo burokratë. Dhe për burokratët e administratës shtetërore, kjo arrihet kur ata përfshihen direkt në përkthim e redaktim. Përndryshe do të rinkonfirmohet edhe një herë imazhi real i një shteti që aprovon ligje sa për të thënë e pa e vrarë mendjen për zbatimin e tyre.
3-KLEÇKA E SHEJTAN-BUDALLAIT
Deklarata e kryeministrit Rama se do të përdorte IA e ndihmuar nga Mira Murati për aktet e BE-së pati jehonë në mediat europiane. Eurodeputeti gjerman Timo Wölken, koordinator për çështjet e shtetit ligjor i Grupit Socialdemokrat në Parlamentin Europian, i pyetur në dhjetor nga media gjermane RND mbi këtë nismë tha se, “veçanërisht kur bëhet fjalë për dokumente të ndjeshme siç janë tekstet ligjore duhet të zbatohen standarde të larta. Dmth., që tekstet e përkthyera të kontrollohen nga njerëz që janë ekspertë e juristë.
Inteligjenca artificiale mund të jetë një mjet për të ndihmuar, por nuk duhet ta ketë kurrë fjalën e fundit, Përveç kësaj, dyshoj se IA si ‘ChatGPT’ mund të trajtojë me siguri përkthimin e teksteve ligjore komplekse”. Ndoshta zoti Wölken (si dhe autori i këtyre radhëve) i ka marrë seriozisht deklaratat e kryeministrit Rama.
Atij nuk i ka shkuar mendja se synimi ishte thjesht sensacioni mediatik i radhës. Duket se Wölken e të tjerë përfshihen tek burrat e fshatit, që nuk shfaqen si më të mençur se shejtan-budallai që hedh gurë në lumë. Deri këtu gjithçka në rregull. Sikur të mos ishte kleçka me prokurimin publik.
* Ish-ministër e deputet
