Shaban Murati-Diplomati, studiuesi dhe analisti diplomatik i mirënjohur, Shaban Murati sapo ka nxjerrë nga shtypi librin e tij të ri “Çështja e paqenë e detit: Një intrigë diplomatike greke apo shqiptare?”, botuar nga Fondacioni Kulturor “Alsar”, Tiranë. Fryt i një pune studimore të gjatë disavjeçare, libri trajton një nga çështjet më interesante dhe më intriguese të diplomacisë shqiptare në të gjithë historinë e shtetit shqiptar, e cila ka marrë emrin çështja e detit. Është një çështje diplomatike, e cila lindi nga marrëveshja midis qeverive të Shqipërisë dhe të Greqisë në vitin 2009, e anuluar nga Gjykata Kushtetuese e Shqipërisë në vitin 2010 dhe e cila mori statusin e një prej konflikteve kryesore diplomatike midis dy vendeve gjatë gjithë dhjetëvjeçarit që pasoi deri në ditët tona.
Libri del në një kohë kur çështja e detit ndodhet në apogjeun e debatit, të polemikave, të pikëpyetjeve, të dyshimeve dhe të enigmave. Ndonëse një çështje e nxehtë dhjetëvjeçare në marrëdhëniet diplomatike midis dy vendeve, çështja e detit karakterizohet nga një shkallë e madhe e mungesës së njohurive, mungesës së interpretimeve diplomatiko-juridike, mungesës së profesionalizmit dhe të studimeve shkencore, dhe të shumë paqartësive në qarqet politike, diplomatike, shkencore dhe publike të Shqipërisë.
Libri i Shaban Muratit për çështjen e detit vjen në kohën e duhur të interesit publik, shkencor dhe diplomatik, duke analizuar enigmat, por edhe duke dhënë përgjigjet për çështjen e detit. Duke u bazuar në një dokumentacion të ri arkivor, të panjohur, të patrajtuar dhe të anashkaluar, duke ndjekur dinamikën e gjenezës së çështjes së detit, të lindjes dhe të komplikimit të saj, duke ndjekur me skrupulozitet shkencor përplasjen diplomatike midis dy shteteve në format dhe në efektet përkatëse, autori jep për herë të parë një analizë diplomatike të plotë të çështjes së detit në gjithë harkun kohor të zhvillimit të saj deri në ditët tona.
Duke u mbështetur në vendimin historik të Gjykatës Kushtetuese të Shqipërisë, autori sjell një shtjellim interesant profesional, diplomatik dhe historik, të vendimit dhe të qëndrimeve juridiko-shkencore të Gjykatës Kushtetuese, të interpretuara nga këndvështrimi i mendimit diplomatik shqiptar dhe duke evidentuar piketat e mëdha strategjike të vendimit të Gjykatës Kushtetuese, të cilat për arsye të panjohura janë lënë në errësirë nga institucione, nga memorandume dhe nga rekomandime shtetërore gjatë 10 viteve.
Analiza e çështjes së detit nuk mund të mos përfshinte kompleksitetin e gabimeve dhe të keqinterpretimeve, që karakterizuan negocimin e marrëveshjes së anuluar, për të mos u përsëritur ato gabime në kohën e sotme nga diplomacia dhe shteti shqiptar. Ai ndalet në zbërthimin e enigmës së ecjes së diplomacisë shqiptare me shpejtësi rakete për të përfunduar në vitin 2009 marrëveshjen e detit, një tematikë delikate dhe tepër e komplikuar, e cila si rregull në praktikën ndërkombëtare kërkon dekada të tëra bisedimesh për t’u zgjidhur. Duke e analizuar çështjen me syrin e një diplomati me përvojë të madhe analitike, autori trajton disa drejtime, të cilat janë anashkaluar në ecurinë e negocimit të marrëveshjes dhe të vetë çështjes së detit. E tillë është enigma e transformimit të objektit të bisedimeve për detin midis dy Ministrive të Jashtme në vitet 2008-2009, të cilat në mënyrë të paligjshme ndërruan objektin e tyre. Kërkesa fillestare e MPJ të Greqisë drejtuar MPJ të Shqipërisë në vitin 2007 ka qenë për hapjen e bisedimeve për shelfin kontinental. MPJ e Shqipërisë në mënyrë të paligjshme e ka ndryshuar këtë objekt në bisedime për delimitimin e kufijve detarë, gjë që sipas Gjykatës Kushtetuese, është e gabuar. Gjykata e Kushtetuese e ka shpallur marrëveshjen e detit të vitit 2009 të papërputhshme me Kushtetutën e Shqipërisë, jo vetëm për mungesën e plotfuqishmërisë, por ajo që është më e rëndësishme, ka shpallur si të paligjshëm bisedimet për kufijtë detarë midis dy shteteve. Kjo pjesë e vendimit duhet të jetë vijë e kuqe për çdo tentativë të ndonjë institucioni për të zhvilluar bisedime me temën e detit midis dy shteteve.
Libri trajton në mënyrë shkencore një nga teoritë dhe qëndrimet më të gabuara të bisedimeve për marrëveshjen e detit të vitit 2009 dhe të disa institucioneve kryesore të Shqipërisë se goja kufijtë detarë midis dy vendeve nuk kanë ekzistuar. Është një teori, që dëgjohet ende prapa kuintave të disa institucioneve shtetërore. Me një dokumentacion të pasur arkivor nga arkivi i MPJ të Shqipërisë dhe arkiva të tjera, libri sjell referenca dokumentare të pamohueshme nga historia e marrëveshjeve me Greqinë për ekzistencën dhe pranimin zyrtar të kufijve detarë nga qeveritë e të dyja vendeve. Ky aspekt i çështjes së detit është tepër i rëndësishëm, sepse gjatë dekadës që ka kaluar nga nënshkrimi i marrëveshjes së anuluar, ka institucione dhe zyrtarë, të cilët nën efektin e ndikimeve të errëta përpiqen të rimodelojnë marrëveshjen e anuluar me justifikimin e teorisë së mungesës së kufijve detarë. Autori sjell një galeri aktesh dhe traktatesh ndërkombëtare, që kanë përcaktuar kufijtë detarë e tokësore dhe të cilat janë nënshkruar edhe nga qeveria e Shqipërisë, edhe nga qeveria e Greqisë në vitet 1925-1926. Në këtë kuadër autori analizon për herë të parë sindromën negative historike dhe vetëvrasëse të diplomacisë shqiptare, e cila mënjanon vetë karakterin detyrues ndërkombëtar të kufijve të Shqipërisë me Greqinë dhe e redukton atë në një problem dypalësh, duke u hequr akteve ndërkombëtare efektin e tyre ligjor dhe historik.
Ka rëndësi të theksohet se çështja e detit nuk është histori dhe meritë e autorit dhe e librit është se nuk kufizohen në aspektin historik, por enigmat historike të çështjes së detit i studion dhe i ndriçon në funksion të ndihmës së qëndrimit dhe të veprimit të diplomacisë dhe të shtetit shqiptar sot. Ndaj merr vlera të mëdha aktuale fakti që autori i kushton pjesën më të madhe të librit aktualitetit të çështjes së detit si një çështje e hapur diplomatike midis dy shteteve. Për këtë qëllim, ai sjell një skanim profesional të qëndrimeve, tezave, taktikave dhe intrigave diplomatike të përdorura nga diplomacia greke gjatë dhjetë viteve për të imponuar në një formë apo tjetër efektet e marrëveshjes së anuluar të detit. Kjo kronikë përfshin lëvizje të tilla të diplomatike, si përpjekja për ta zbatuar në terren në mënyrë të njëanshme marrëveshjen e anuluar, përpjekja për të imponuar rinegocimin e marrëveshjes së anuluar me një gjysmë redaktimi të titullit, oferta dinake për të ridiskutuar disa koordinata të marrëveshjes së anuluar dhe për t’i kthyer Shqipërisë një pjesë të asaj, që do të humbte me marrëveshjen e anuluar, përpjekja për ta maskuar ringjalljen e marrëveshjes së vjetër me ambalazhin e “paketës globale të zgjidhjes së problemeve shqiptaro-greke”, këshilla e gabuar për ta dërguar çështjen e marrëveshjes së anuluar të detit në gjykatën ndërkombëtare apo arbitrazh ndërkombëtar etj., e deri tek alarmi që ngre në libër i pari autori për përvijimin e kërcënimit të revizionimit edhe të kufijve tokësorë të Shqipërisë me Greqinë.
Çështja e detit nuk mund të kuptohet pa njohur me themel tërë kuadrin e problematikës dhe të marrëdhënieve aktuale midis dy vendeve. Duke qenë një nga ekspertët më të mirë të Shqipërisë për marrëdhëniet shqiptaro-greke dhe për Ballkanin, autori analizon në librin e tij për herë të parë në një botim shkencor problematikën dhe tërësinë e çështjeve të hapura dhe të pazgjidhura, që ekzistojnë midis dy shteteve dhe të cilat për shumë dekada kanë mbetur jashtë rendit të ditës të tratativave dypalëshe. Në libër gjejnë trajtesën e duhur çështja e ligjit të luftës, çështja e varrezave greke dhe mosrealizimi i reciprocitetit për varreza të partizanëve shqiptarë në Çamëri, çështja e mprehtë historike dhe aktuale çame dhe ndërkombëtarizimi i saj, çështja e ujërave të ëmbla dhe sidomos e lumit Vjosa, ku Greqia në mënyrë të njëanshme ka rrëmbyer kuotat ujore shqiptare pa përfillur konventat ndërkombëtare, çështja e reparacioneve të Luftës së Parë dhe të Dytë Botërore që Shqipëria duhet t’i kërkojë Greqisë, çështja e ortodoksizmit politik të diplomacisë greke dhe pretendimet e saj për proteksionin e ortodoksëve shqiptarë, etj.
Veçori e nivelit të lartë profesional diplomatik dhe shkencor të librit është se autori ka parashtruar përgjigjet e të gjitha enigmave të çështjes së detit. Libri “Çështja e paqenë e detit: Një intrigë diplomatike greke apo shqiptare?” ndriçon enigmat e kaluara dhe të sotme, që përmban dosja e nxehtë e asaj, që quhet çështja e detit. Në këtë linjë libri sjell një kontribut të madh teorik dhe praktik për zhvillimin mbi baza të drejta të marrëdhënieve midis dy shteteve, për zgjidhjen e problemeve të hapura dhe në mënyrë të veçantë për çështjen e detit. Nëpërmjet një analize të thellë dhe shteruese shkencore, autori i përmbahet përfundimit se çështja e detit nuk është dhe nuk mund të jetë kurrë çështje e diskutimit të kufijve shtetërorë detarë, të cilat janë përcaktuar njëherë e mirë nga aktet, marrëveshjet dhe traktatet ndërkombëtare. Çështjet e vetme detare, që mund të bëhen objekt i bisedimeve sipas tij janë ato, që kanë të bëjnë me shelfin kontinental dhe me zonën ekonomike ekskluzive, tema që nuk kanë qenë objekt i ligjit ndërkombëtar në kohën e konferencave të Londrës, Firences dhe Parisit në vitet 1913-1926, që përcaktuan kufijtë përfundimtarë të Shqipërisë me Greqinë dhe me Jugosllavinë.
Libri i ambasadorit Shaban Murati është një udhërrëfyes serioz, diplomatik dhe shkencor në përputhje me interesat shtetërore e kombëtare dhe sjell një ndihmesë të madhe për diplomacinë, politikën, shtetin dhe shkencën shqiptare dhe sidomos për mendimin diplomatik e politik shqiptar. Libri “Çështja e paqenë e detit: Një intrigë diplomatike greke apo shqiptare?” shërben si gur prove për të matur dhe kuptuar realisht çdo cikël tratativash apo marrëveshjesh, që mund të prodhohen midis dy vendeve rreth temës detare. Për shkak të interesit të madh të temës në qarqet diplomatike dhe akademike, shqiptare, rajonale dhe më gjerë, libri është botuar njëkohësisht në gjuhën shqipe dhe angleze.
