Shumë kohë përpara se të gjenim shpëtim te kondicionerët, qyteti i vjetër i Dubait i mbante shtëpitë të freskëta duke përdorur një kombinim teknikash të zgjuara për uljen e temperaturës. Të njëjtat metoda bazë po rikthehen edhe sot.
Nuk ka nxehtësi si ajo e mesditës në Dubai. Është e pamëshirshme dhe shpesh arrin temperatura vdekjeprurëse. Por ekziston një pjesë pak e njohur e qytetit ku mund të freskohesh në mënyrë tradicionale, pa kondicioner.
Teksa dal nga nxehtësia dhe hyj në rrugicat e ngushta të lagjes historike Al Fahidi, pjesë e Dubait të Vjetër, gjej strehë nga dielli i mesditës. Këto rrugica të hijëzuara, me mure të larta, duket sikur sjellin një fllad të freskët nga askund. Një lloj magjie mëshirëplotë. Erërat e shkretëtirës freskohen dhe disi zbuten. Njerëzit që ndërtuan këtë vend e dinin mirë çfarë bënin.
Mbi mua, shoh kullat katërkatëshe të erës që ngrihen drejt qiellit, struktura të zgjuara që dikur freskonin banesat poshtë tyre. Sot, në këtë pjesë të qetë dhe modeste të qytetit, luksi i lë vendin kreativitetit dhe funksionalitetit. Në arkitekturën e rrugëve lexon mençurinë mjedisore të një populli që mësoi si të mbijetonte në shkretëtirë.
Disa pjesë të lagjes historike Al Fahidi datojnë që nga vitet 1700. Por dizajnet e saj të ftohjes pasive dhe rezistente ndaj valëve të të nxehtit po bëhen gjithnjë e më të rëndësishme sot. Ato po frymëzojnë arkitekturën bashkëkohore, madje edhe qytete të tëra. Planifikuesit urbanë po i drejtohen vendeve si Dubai i Vjetër për frymëzim, teksa përpiqen të përballojnë ndryshimet klimatike dhe kërcënimin e temperaturave globale në rritje.
Dhe nuk është çudi. Nëse arkitektura e zgjuar mund të mbajë njerëzit të freskët në Dubai, a mund të ndihmojë edhe pjesën tjetër të botës?
Vitin e kaluar, temperaturat në Dubai arritën deri në 51°C, ndërsa ndjesia termike, që përfshin lagështinë, shkoi deri në 62°C. Kondicionerët janë të përhapur në Emiratet e Bashkuara Arabe, duke përbërë mbi 70% të konsumit të energjisë elektrike gjatë muajve të verës. Megjithatë, mbështetësit e teknikave tradicionale të ftohjes pasive thonë se këto metoda të provuara për hijezimin e ndërtesave dhe menaxhimin e qarkullimit të ajrit mund të ndihmojnë njerëzit të përballojnë të nxehtin pa fatura të larta energjie.
“Emiratasit ndërtuan shtëpi që ishin plotësisht të papërshkueshme nga shkretëtira,” thotë udhërrëfyesi im, Noor Ahmed. “Kullat e erës përdoreshin për të kapur ajrin e freskët nga jashtë dhe për të nxjerrë ajrin e ngrohtë nga brenda,” shton ai. Duke treguar rrugicat e ngushta të qytetit të vjetër, Ahmed vëren se muret e larta mbrojnë kalimtarët nga dielli përvëlues.
Pas daljes së Dubait të Vjetër nga “rëra e kohës” në vitet 1700, ai u bë një zonë e preferuar për banim, kur paraardhësit e emiratasve të sotëm kaluan nga një mënyrë jetese nomade në një jetë më të qëndrueshme përgjatë Dubai Creek, një grykë natyrore me ujë të kripur që përshkon qytetin.
Banorët e parë të qytetit ndërtuan shtëpi të përshtatshme që përballonin klimën e ashpër të shkretëtirës arabe. Ata përdorën teknologji tradicionale si kullat e erës (barjeel), oborre të mbyllura, dritare me rrjetë të gdhendur (mashrabiya), shtëpi prej guri koralor, dhe rrugica të ngushta të quajtura.
“Bukuria e arkitekturës së Al Fahidit qëndron në faktin se përdor disa teknika pasive ftohjeje që funksionojnë së bashku për ta mbajtur lagjen të freskët,” thotë Ahmed Al-Jafflah, folës kulturor në Qendrën për Kuptim Kulturor Sheikh Mohammed bin Rashid Al Maktoum në Dubai. “Paraardhësit tanë ndërtuan një sistem arkitekturor gjithëpërfshirës që optimizonte cilësinë e erës, përmirësonte hijen dhe minimizonte ekspozimin ndaj diellit, të gjitha këto ishin thelbësore për ruajtjen e temperaturave të rehatshme në Dubain e Vjetër,” shton ai.
Kullat tradicionale të erës të vendosura mbi çatitë, krijojnë ajrim dhe ftohje natyrale brenda ndërtesave duke kapur flladet në lartësi dhe duke i drejtuar në brendësi. Ajri i freskët qarkullon në ambient, ndërsa ajri i ngrohtë ngrihet dhe del jashtë. Në disa raste, kjo teknikë mund të ulë temperaturën e brendshme deri në 10°C.
“Kullat e erës janë një nga qasjet më efektive për ftohjen e shtëpive në rajonin e Gjirit,” thotë Vrushali Mhatre, pedagoge e arkitekturës së brendshme në Universitetin Heriot-Ëatt në Dubai. “Për këtë arsye, ato janë adoptuar gjerësisht në ndërtesa dhe komplekse moderne, përfshirë Madinat Jumeirah dhe Xhaminë Khalifa Al Tjer, Xhaminë e Gjelbër të Dubait që mori certifikimin Leed në vitin 2016.”
Oborret e brendshme të shumicës së vilave në lagjen Al Fahidi funksionojnë si rregullatorë termikë natyralë, duke lejuar që ajri i freskët të zbresë gjatë natës dhe të qarkullojë në dhomat përreth. Të pajisura me mure të larta, çati të gjera dhe shpesh gjelbërim të dendur, këto oborre ofrojnë mbrojtje nga pluhuri dhe rëra, duke minimizuar ekspozimin ndaj diellit.
Një studim në Spanjë ka zbuluar se kjo formë arkitekture mund të ulë nevojën për ftohje deri në 18%. Ndërkohë, muret e vilave në Al Fahidi përmbajnë dritare të shpuara të quajtura mashrabiya, të cilat kontrollojnë ndriçimin dhe ndihmojnë në ftohjen e ambientit. Një studim i vitit 2024 ka simuluar efektin e tyre dhe ka treguar se ato mund të ulin temperaturën e brendshme me të paktën 3°C.
“Oborret e Dubait të Vjetër jo vetëm që ofrojnë dritë natyrale, ajër të freskët dhe hije, por edhe një hapësirë të brendshme private, të sigurt dhe të qetë për banorët, duke respektuar parimet lokale të privatësisë dhe mbrojtjes,” shton Mhatre.
Dikur, banorët përdornin gurin koral me ngjyrë të çelët për të reflektuar dritën dhe për të reduktuar thithjen e nxehtësisë nga ndërtesat, por sot nxjerrja e koralit është e ndaluar në Emiratet e Bashkuara Arabe për të mbrojtur jetën detare. Megjithatë, përdorimi i ngjyrave të çelëta në fasadat e ndërtesave mbetet një nga mënyrat më efektive për të ulur temperaturat e brendshme. Ndërtesat e Dubait të Vjetër përfshijnë gjithashtu elementë si veshje mbrojtëse dhe vegjetacion, përfshirë palma të larta, që ndihmojnë në hijezimin e strukturave.
“Mekanizmi më i nënvlerësuar, por po aq thelbësor, i ftohjes pasive në Al Fahidi është (sikka),” thotë Al-Jafflah. “Sikkat”, një element tradicional i arkitekturës emirate, janë rrugica të ngushta për këmbësorë, zakonisht jo më të gjera se 2–3 metra, që kalojnë mes vilave dhe çojnë drejt hapësirave publike të hapura. Ato lejojnë qarkullim të lirë të ajrit, duke sjellë shpesh një fllad të këndshëm nga Dubai Creek. “Turistët e duan të ulen dhe të pushojnë në rrugicat e ngushta gjatë tureve tona në këmbë. Janë aq të freskëta dhe paqësore,” shton Al-Jafflah
Arkitektët në Emiratet e Bashkuara Arabe kanë përdorur parime tradicionale të dizajnit për të krijuar ndërtesa që përballojnë të nxehtin ekstrem në mënyrë pasive. Një shembull i njohur është Masdar City, një komunitet urban në periferi të Abu Dabit që synon të jetë lider botëror në qëndrueshmëri.
Plani urbanistik i këtij distrikti, me ndërtesa të afërta dhe rrugë të ngushta, maksimizon hijen dhe shfrytëzon erërat për ventilim natyral, duke ulur temperaturat ambientale deri në 10°C krahasuar me zonat përreth. Ndërtesat përfshijnë elementë si kulla ere dhe fasada të shpuara, duke konsumuar 40% më pak energji se ndërtesat konvencionale në Abu Dabi.
Zyrtarët thonë se këto inovacione kanë ndihmuar qytetin të ulë konsumin total të energjisë me 38.4%.
“Masdar City ka rikthyer me zgjuarsi elementët e vjetër të dizajnit emiratas që reduktojnë varësinë nga sistemet mekanike të ftohjes,” thotë Sherihan Alshahed, pedagoge në Akademinë Arabe për Shkencë, Teknologji dhe Transport Detar në Egjipt. “Meqenëse këto teknika janë me kosto të ulët dhe teknologji të thjeshtë, ato janë të lehta për t’u përsëritur.”
Si rezultat, shumë struktura moderne në Emirate përdorin dizajne arkitekturore tradicionale të frymëzuara nga ndërtesat historike të Dubait të Vjetër. Madinat Jumeirah, një kompleks luksoz banimi dhe biznesi në Dubai, ka disa kulla ere dhe një rrjet rrugicash të ngushta që përmirësojnë qarkullimin e ajrit, duke krijuar një mikroklimë më të freskët.
Në Xhaminë Khalifa Al Tjer, një nga ndërtimet më të reja në horizontin e Dubait, hapje të vogla në majë dhe në bazë të kolonave lejojnë lëvizjen vertikale të ajrit.
“Edhe pse nuk është një kullë tradicionale ere, ky dizajn përdor me zgjuarsi teknologjinë e kapjes së erës në një kontekst bashkëkohor, duke freskuar hapësirën pa u mbështetur plotësisht te sistemet artificiale,” thotë Mhatre.
Burimi: BBC
