Vëllai i vogël i George W. Bush ishte konfuz. “Pra je ti shqiptare?” Kështu Neil Bush pyeti ish-ambasadoren e Kosovës në Uashington, Vlora Çitaku, në një darkë në hotelin më të mirë të Prishtinës korrikun e kaluar. “Po” i tha ajo vëllait të ish-presidentit amerikan, i cili sapo kishte mbërritur disa orë më parë me një Range Rover të zi me shofer nga Maqedonia e Veriut fqinje.
“Por nëse jeni të gjithë shqiptarë, pse vendi juaj quhet Kosovë?” – u përgjigj Bush mosbesues. Ai u befasua kur mësoi se vëllai i tij konsiderohej një hero në Kosovë për mbrojtjen e pavarësisë së saj si president në vitin 2008.
Jo se kishte vërtet rëndësi për të. Ashtu si një paradë e amerikanëve të tjerë të shquar që kanë parakaluar në këtë vend gjatë çerek shekullit të kaluar, Bushi nuk ishte në qytet për të mësuar për Kosovën. Ai ishte aty për të fituar para si pjesë e një grupi të udhëhequr nga gjenerali në pension i Shteteve të Bashkuara, Wesley K. Clark, që kërkon të investojë në sektorin energjetik të vendit.
Gjatë viteve, Kosova, një vend ballkanik me madhësinë e një pulle postare, që Uashingtoni dhe aleatët e tij të NATO-s e shkëputën nga Serbia në vitin 1999 për të ndalur gjenocidin kundër popullsisë etnike shqiptare, ka parë pjesën e saj të amerikanëve gjahtarë të pasurisë.
Për shembull, autostrada e Bushit që ai përdori gjatë rrugës për në Prishtinë nga Maqedonia e Veriut atë ditë, u ndërtua nga një konsorcium i udhëhequr nga gjiganti amerikan i ndërtimit Bechtel me një kosto prej më shumë se 700 milionë euro. Por, si projekte të tjera të mëdha infrastrukturore të udhëhequra nga Amerika, në vendet ku Uashingtoni ka hyrë me shkrehje armësh, pjesa 65 kilometra e rrugës u rrënua nga tejkalimet e kostove dhe korrupsioni. Muajin e kaluar, ministri kosovar që mbikëqyri marrëveshjen u dënua me 3 vjet burg për pagesën e më shumë se 50 milionë eurove më shumë për rrugën.
Pavarësisht aromës së skandaleve, nuk ka dyshim se Kosova ka qenë një bast i mirë për shumë nga bizneset amerikane që janë aktive këtu. Nëse Kosova ka përfituar vërtet është një pyetje më e ndërlikuar, një pyetje që si Uashingtoni ashtu edhe Ukraina do të bënin mirë ta merrnin në konsideratë teksa Kievi po përpiqet të bindë amerikanët që të qëndrojnë të angazhuar në këtë vend, duke përfshirë edhe ndihmën për rindërtimin e infrastrukturës së shkatërruar nga Rusia.
Ndihma amerikane shihet si thelbësore jo vetëm gjatë luftës, por edhe për pasojat e tyre – çfarëdo forme që të ketë. Megjithatë, Ukraina duhet të jetë gjithashtu e qartë për fjalët që thuhen. Në çdo konflikt në të cilin janë përfshirë SHBA-të në dekadat e fundit, nga Iraku në Afganistan, në Kosovën e vogël, ekipi i pastrimit është udhëhequr nga America Inc. Megjithatë, me kalimin e kohës, vullneti politik në Uashington për të qëndruar i angazhuar në vendet e huaja zakonisht zbehet kur bizneset e mëdha shtrydhain atë që mundin nga prania e Amerikës.
Teksa po afrohet përvjetori i dytë i pushtimit rus, mbështetja amerikane është e varur në fije të perit, me Kongresin e ndarë në dysh nëse duhet të dërgojë më shumë ndihma ushtarake.
“Çfarë mendojnë të gjithë se do të ndodhë në fund të luftës ruso-ukrainase?” Joe Scarborough, ish-kongresmeni republikan i SHBA-ve, i kthyer në prezantues televiziv, pyeti në programin e tij këtë javë teksa po diskutonte çështjen e dërgimit të më shumë ndihmave në Kiev. “Kush do të rindërtojë? Ekuadori nuk do të rindërtojë Ukrainën… Shtetet e Bashkuara do të jenë atje. Bizneset e Shteteve të Bashkuara, kontraktorët e Shteteve të Bashkuara që ju përmendni. Ne do të jemi atje për të ndihmuar në rindërtimin e Ukrainës dhe amerikanët do të bëjnë shumë para prej kësaj.”
Për Ukrainën, detyra e rregullimit të infrastrukturës së saj të shkatërruar do të përfaqësojë një sfidë të frikshme brezash. Për Amerikën e korporatave, do të jetë vetëm një tjetër mundësi biznesi. Dhe nëse Kosova është një lloj udhërrëfyesi, ukrainasit duhet të kenë kujdes se çfarë dëshirojnë.
“Është një nga misteret më të mëdha: si mundet që një vend si Amerika, i cili vendos burime të konsiderueshme dhe kapital politik për t’u siguruar që Kosova të jetë një shtet funksional, të heqë vëmendjen e saj?” – pyet një ish-ministër kosovar, i cili ka vëzhguar SHBA-në në veprim në vendin e tij për dekada. “Amerikanët sapo e harruan Kosovën”.
Pas lufte
Të dhënat e SHBA-ve jashtë vendit në dekadat e fundit tregojnë se është më mirë të bësh luftën sesa të merresh me atë që pason. Një nga kujtimet që ka mbetur është pushtimi i Irakut nga SHBA-ja ku shihej bashkëpunimi i ngushtë që ekzistonte midis elitave të Uashingtonit, institucioneve të politikës së jashtme të vendit dhe bizneseve amerikane si gjiganti inxhinierik Halliburton dhe Blackwater, një kompani sigurie.
Dështimi i SHBA-së për “krijimin e kombeve” mund të mos jetë shumë befasues në vende si Iraku apo Afganistani, ku popullsia vendase nuk ishte aspak e kënaqur kur panë të hynin GI-të amerikanë. Por Kosova është një çështje tjetër.
Së pari, vendi është i vogël, afërsisht një e treta e madhësisë së Belgjikës, me një popullsi prej 1.8 milionë banorësh, shumë më pak se ajo e zonës metropolitane të Brukselit. Me një GDP prej rreth 10 miliardë dollarë, ekonomia e Kosovës është më pak se një e katërta e madhësisë së Vermontit, shteti më i vogël i SHBA-së për sa i përket aktivitetit ekonomik. Me fjalë të tjera, bërja e një ndryshimi atje nuk do të kërkonte që SHBA-ja të investonte trilionat e derdhura në Afganistan dhe Irak.
Për më tepër, popullata e do SHBA-në, të cilës i vlerëson me dëbimin e serbëve të urryer gjatë luftës së Kosovës me fqinjin e saj shumë më të madh në vitin 1999. Vendi është plot me monumente, rrugë dhe sheshe kushtuar zyrtarëve amerikanë që ndihmuan në fitimin e pavarësisë së saj, nga ish-Presidenti Bill Clinton, sekretares së tij të shtetit, Madeleine Albright, tek Clark, i cili ishte komandanti suprem i aleatëve të NATO-s gjatë Luftës së Kosovës. Në një moment, qeveria mendoi seriozisht t’i vinte emrin Donald Trump një liqeni.
Në Prishtinë, në kryeqytet, ka një rrugë dhe një monument kushtuar Bob Dole, senatorit të ndjerë të SHBA-së dhe kandidatit të dikurshëm republikan për president (i harruar kryesisht në Amerikë) i cili mbrojti kauzën e Kosovës.
Edhe amerikanët e rregullt që vizitojnë vendin priten me një shkallë entuziazmi që është padyshim jo-evropian. Kosovarët duan t’i gëzojnë vizitorët amerikanë me tregimet e të gjithë fëmijëve të lindur që nga lufta me emrin “Clinton” dhe “Madeleine”.
Dashuria është e ndërsjellë. Për një gjeneratë të zyrtarëve amerikanë, Kosova qëndron si shembull (disa e konsiderojnë si shembullin e vetëm) të Uashingtonit që po ecën drejt shpëtimit nga një krizë dhe që e bën të drejtë një ndërhyrje të huaj.
“Është pjesë e asaj që ne ndjejmë se kemi arritur në shërbimin diplomatik” – më tha një veteran i Kosovës që e kaloi pjesën më të madhe të karrierës së tij në vende të profilit më të lartë.
Kjo ndjenjë e arritjes është edhe më e dukshme në vazhdën e tërheqjes së nxituar të SHBA-së në vitin 2021 nga Afganistani, një vend tjetër ku shumë diplomatë amerikanë besonin se “mund të bënin një ndryshim”.
“Shumë prej nesh e tregojmë Kosovën me krenari” – pranoi diplomati amerikan. Por a duhet?
“Kosh basketbolli”
Sipas të dhënave pak më objektive, angazhimi amerikan në Kosovë nuk ka qenë shumë i suksesshëm. Teksa SHBA-ja hodhi shumë para në vend, një vështrim më i afërt tregon se prioritetet e Uashingtonit ishin më shumë të orientuara tek interesat afatshkurtra të bizneseve amerikane sesa t’i ofronin vendit atë që i duhej vërtet për t’u zhvilluar.
Shembulli më i dukshëm i këtij dështimi është infrastruktura energjetike e vendit. Një gjeneratë pas luftës së saj me Serbinë, furnizimi me energji elektrike i Kosovës ende varet nga dy termocentrale të prishur me qymyr, më i vjetri prej të cilëve ka nisur punën në vitin 1962 me turbinat e përdorura Westinghouse dhe General Electric. Impiantet, të vendosura pak jashtë Prishtinës konsiderohen si më të pistët në Europë, që nxjerrin një rrjedhë të vazhdueshme smogu ngjyrë kafe që e ka bërë qytetin një nga më të ndoturit në kontinent.
E thënë thjesht, edhe pas dekadash ndihme dhe mbështetjeje amerikane, vendi mbetet një shembull i varfërisë ekonomike dhe politike. Shkalla e papunësisë në Kosovë është ndër më të lartat në Evropë, mesatarisht më shumë se 27% në dekadën deri në vitin 2022, pjesërisht për shkak se shumë njerëz punojnë në të zezë. Megjithëse norma ka rënë kohët e fundit, papunësia mbetet një problem i madh.
Perspektiva e dobët ekonomike ka bërë që të rinjtë të largohen me shumicë, rreth 800 mijë qytetarë të saj jetojnë jashtë vendit, shumica e tyre në Evropë. Megjithëse shumë dërgojnë para në Kosovë, eksodi e ka lënë ekonominë e vendit të varur nga remitancat, një burim i pasigurt dhe i paqëndrueshëm i të ardhurave që përbën rreth 15% të PBB-së. Problemet e migracionit të Kosovës ka të ngjarë të përkeqësohen këtë vit pasi Bashkimi Evropian liberalizoi vizat për kosovarët që vizitojnë unionin.
“Kosova mbetet një nga vendet më të varfra në Evropë”, – raporton agjencia gjermane e ndihmës ndërkombëtare në një analizë të fundit të perspektivës së vendit që bën parashikime të zymta. “Problemet e mëdha sociale dhe ekonomike po pengojnë zhvillimin e vendit.”
Kosova jo vetëm që ka një nga GDP-të më të ulëta për kokë në Evropë dhe një shkallë varfërie prej mbi 20%, por ajo është e rrënuar edhe nga korrupsioni dhe trazirat politike.
Hashim Thaçi, ish-udhëheqësi popullor i vendit, të cilin presidenti i SHBA-ve, Joe Biden e quajti dikur si “Xhorxh Uashingtoni i Kosovës”, aktualisht është në gjyq në Hagë për krime të dyshuara lufte. Dhe marrëdhëniet ndërmjet qeverisë kosovaro-shqiptare dhe një pakice serbe në veri të vendit janë përkeqësuar vitet e fundit, pavarësisht pranisë së një force paqeruajtëse të NATO-s që numëron rreth 4500 ushtarë.
Javën e kaluar, kryeministri i Kosovës Albin Kurti dhe presidenti serb Aleksandar Vuçiç e transferuan sherrin e tyre në Kombet e Bashkuara në Nju Jork, ku serbët akuzuan qeverinë e Kosovës për një “fushatë spastrimi etnik” pasi banka e saj qendrore mandatoi një politikë vetëm për euron. (Ndërsa kosovarët tashmë përdorin euron si monedhën e tyre de facto, shumë serbë në veri ende e bëjnë biznesin me dinarë serbë.)
Muajin e ardhshëm shënohet 25-vjetori i ndërhyrjes së udhëhequr nga SHBA në Kosovë. Megjithatë, për të gjitha motivet dhe qëllimet, vendi, i cili shpalli pavarësinë e tij formale nga Serbia në 2008, mbetet një protektorat amerikan.
Instalimi më i madh i ushtrisë amerikane në Ballkan ndodhet rreth një orë larg në jug të Prishtinës në një bazë prej gati 1000 hektarësh të njohur si Camp Bondsteel. Megjithëse ka kapacitet për rreth 7 000 trupa, zakonisht ka vetëm rreth 1 000 ushtarë amerikanë dhe të aleatëve të vendosur atje.
Vendndodhja e largët e Bondsteel dhe përmasat modeste i kanë dhënë garnizonit emërtimin “Batalioni i harruar” brenda ushtrisë amerikane, por trupat atje janë pothuajse e vetmja gjë që qëndron mes Kosovës dhe Serbisë. Kosova është ende në procesin e ndërtimit të ushtrisë së saj me ndihmën e SHBA-së. Forca pritet të numërojë rreth 5 000 trupa në detyrë aktive dhe 3 000 rezervistë.
Megjithëse Kosova ka një parlament, një kryeministër dhe një president, shumica e kosovarëve me të cilët fola thanë se selia e vërtetë e pushtetit në vend ishte Ambasada e SHBA-së. Një strukturë mbresëlënëse prej çeliku dhe qelqi me pamje nga një liqen artificial në Prishtinën qendrore, kompleksi prej 12 hektarësh i Ambasadës së SHBA-së duket më shumë si një seli e korporatave amerikane sesa një kancelari diplomatike.
Megjithatë, me historinë në shpinë, politikanët e mëdhenj amerikanë në Kosovë si Clark nuk kanë nevojë për ndihmën e ambasadës për të hyrë në vend. Verën e kaluar, gjenerali në pension ishte në qytet me Neil Bush dhe Pavel Valnev, një CEO me origjinë bullgare i një kompanie kamionësh me bazë në Çikago të quajtur AmeriFreight Systems, për të provuar të siguronte mbështetje mes elitave të Kosovës për një projekt të energjisë gjeotermale.
Rastësisht isha ulur në tavolinën ngjitur në dhomën e ngrënies së hotelit Sëiss Diamond të Prishtinës kur Clark përshëndeti miqtë e tij. Darka përfshinte një numër politikanësh të lartë të Kosovës, biznesmenë dhe personalitete të tjera, duke përfshirë Nancy Soderberg, një zyrtare e lartë e Këshillit të Sigurisë Kombëtare gjatë administratës së Klintonit.
Clark filloi t’i tregonte Bushit një histori të stuhishme të Kosovës, i cili u duk paksa i trullosur. “Është një histori e mahnitshme e njerëzve që duan thjesht lirinë” – tha gjenerali. Bush donte të dinte se si ata u bënë myslimanë. “Njerëzit janë thjesht njerëz” – i tha Clark. “Nëse doje të arsimoheshe nën sundimin osman, duhej të ishe mysliman.”
Po serbët? “Serbët janë të famshëm për faktin se nuk janë besnikë ndaj njëri-tjetrit” – vazhdoi Clark. “Në NATO, unë kisha tre armiq: serbët, evropianët e turpshëm dhe Pentagonin”. Të gjithë qeshën. Pavarësisht admirimit të gjeneralit për frymën e Kosovës, Clark nuk e fshehu zhgënjimin e tij me qeverinë aktuale të vendit dhe dështimin e saj për të bërë përparim në sipërmarrjet e tij të biznesit.
Kur Çitaku, ish-ambasadorja e Kosovës në Uashington, e cila tani është një politikane e opozitës, u ankua për atë që ajo e përshkroi si një shembull veçanërisht flagrant të korrupsionit publik nën regjimin aktual, Clark u ofrua të telefononte Christiane Amanpour, spikeren e famshme të CNN, e cila dikur punonte në rajon. “A e njeh Christiane?” – e pyeti ai.
“Ajo që mësova në Ballkan është se çdo teori konspirative këtu është e vërtetë,” tha Clark. “Evropa Lindore është një gropë gjarpërinjsh”. Clark, Bush dhe Valnev nuk iu përgjigjën kërkesave të Politco për koment. Çitaku nuk ka pranuar të komentojë për rolin e saj në atë darkë.
“Autostrada patriotike”
Pas shpalljes së pavarësisë së Kosovës në vitin 2008 investitorët amerikanë filluan të lëvizin me zell. Për të mbuluar lëvizjet, ata angazhuan një numër ish-zyrtarësh të shquar nga administrata e Klintonit, të cilët kishin ndihmuar në çlirimin e Kosovës nga Serbia.
Një nga të parët ishte Bechtel, gjiganti i inxhinierisë dhe ndërtimit me histori në bumin e hekurudhave të shekullit të 19-të në Perëndimin Amerikan. Falë pjesërisht lidhjeve të ngushta me qeverinë e SHBA-së (George Shultz ishte president i kompanisë përpara se të bëhej Sekretar i Shtetit i Ronald Reganit, për shembull), Bechtel ka pasur një dorë në ndërtimin e gjithçkaje, nga gazsjellësi Trans-Arabian deri te “Cunnel. Tuneli nënujor midis Francës dhe Britanisë së Madhe ishte gjithashtu një lojtar i madh në rindërtimin e sektorit energjetik të Irakut.
Në Kosovë ka dashur të ndërtojë nja dy autostrada.
Ndonëse kjo mund të tingëllojë e drejtpërdrejtë, amerikanët duhet së pari të bindin vendin (i cili kishte në atë kohë një shkallë varfërie prej rreth 60%) se i duheshin vërtet rrugët. E mbiquajtur “autostrada patriotike”, e para nga rrugët e reja premtonte një lidhje të pandërprerë midis popullatës mbizotëruese shqiptare të Kosovës me kushërinjtë e tyre etnikë në Shqipëri.
Në vend që të udhëtonin gjatë gjithë ditës nëpër kthesa, kosovarët do të mund të arrinin në bregdetin shqiptar në vetëm pak orë. Bechtel duhej të mburrej tek disa aleatë për të shitur idenë. Mark Tavlarides, i cili shërbeu në Këshillin e Sigurisë Kombëtare të Klintonit gjatë Luftës së Kosovës para se të bëhej lobist, punoi me miqtë e tij të vjetër në Prishtinë për Bechtel-in me pak ndihmë nga një zë tjetër kyç: i atëhershëm i SHBA-së, Ambasadori Christopher Dell.
Dell, një diplomat karriere, e mbrojti projektin, thotë ai, edhe sepse kishte kuptim ekonomik për Kosovën dhe sepse ishte detyra e tij si ambasador i SHBA-së të promovonte biznesin amerikan. Për më tepër, Uashingtoni e kishte miratuar atë. “Gjëja që më duket më fyese është nënkuptimi se nuk do ta kisha kryer punën time nëse nuk do të kishte ndonjë motivim të fshehtë” – më tha Dell.
Pavarësisht rezervave serioze për qëndrueshmërinë ekonomike të projektit nga ana e Bankës Botërore dhe Fondi Monetar Ndërkombëtar (FMN), qeveria e Kosovës vendosi të shtyjë përpara dhe nënshkroi një kontratë me Bechtel-Enka në vitin 2010 me një kosto të parashikuar prej rreth 700 milionë euro. Kontrata e plotë nuk u publikua kurrë, pavarësisht presionit nga grupet e shoqërisë civile për ta bërë këtë. Megjithatë, një aspekt thelbësor i marrëveshjes shpejt u bë i qartë me dhimbje: shuma që Kosova do të paguante përfundimisht nuk ishte e kufizuar.
Dell thotë se Bechtel i mposhti konkurrentët evropianë për kontratën fitimprurëse jo për shkak të presionit amerikan, por sepse vendosi planet më të mira në tryezë. “Ata gjetën një rrugë më të mirë që ishte më e shpejtë dhe më e lirë për t’u ndërtuar sesa shtrirja fillestare nëpër male” – tha ai.
Nuk kaloi shumë kohë dhe kosovarët filluan të ndjejnë presionin financiar nga projekti i autostradës, i njohur me shkurtesën “R7”.
“Kostot totale të R7 arrijnë në më shumë se 20% të PBB-së 2010, rrugë që ka shkaktuar presion të konsiderueshëm mbi buxhetin e Kosovës që shkurtoi shumë nga shpenzimet e saj kapitale” – raportoi FMN në vitin 2012.
Si një shtet i varfër dhe i ri sovran pa një vlerësim besueshmërie, Kosova vendosi të financojë marrëveshjen vetëm nga buxheti i saj, në vend që të përpiqej të emetonte një borxh afatgjatë. Kjo kërkonte që “rripi të shtrëngohej” fuqishëm.
E konceptuar në tabelën e vizatimit si një autostradë 102 km e gjatë që do të kushtonte 400 milionë euro, Bechtel-Enka e zvogëloi projektin në 77 km, dhe e përfunduan në 2012 për një kosto totale prej rreth 1 miliard euro. Ajo mori emrin e Ibrahim Rugovës, liderit pacifist të viteve ’90 dhe presidentit të parë të Kosovës.
Ndërkohë ambasadori Dell ishte larguar nga Kosova për “kullota më të gjelbra”. Në fund të vitit 2013, ai u largua nga shërbimi i jashtëm pas një qëndrimi në Gjermani në sektorin privat. Punëdhënësi i tij i ri? Bechtel. Dell, i cili kishte përvojë pune në Afrikë, u bë kreu i operacioneve të Bechtel në Mozambik. Emërimi, tha ai, nuk kishte të bënte me punën e tij në Kosovë.
Kompania, së bashku me partnerin e saj turk, në vitin 2014 fitoi një tjetër kontratë të madhe autostrade në Kosovë që lidhte kryeqytetin e Maqedonisë së Veriut, Shkupin me Prishtinën, me një kosto të parashikuar prej 600 milionë eurosh. Qeveria e Kosovës i dha projektit një dritë jeshile pavarësisht vështirësive financiare që projekti R7 i kishte sjellë vendit.
Me emrin “Arbën Xhaferi”, një intelektual dhe politikan i nderuar shqiptar nga Maqedonia e Veriut që mbrojti idenë e një Shqipërie të madhe, autostrada përfundoi në vitin 2019. Muajin e kaluar, ish-ministri i Infrastrukturës Pal Lekaj, i cili ishte në detyrë kur u miratua projekti, u akuzua për shpërdorim detyre dhe u dënua me 3 vjet burg për rolin e tij në pagesat e tepërta për konsorciumin Bechtel në shumën prej 53 milionë eurove. Për këtë rast u dënuan edhe 3 kolegë të tij.
As Bechtel dhe as ndonjë amerikan nuk janë implikuar.
Një zëdhënës i Bechtel nuk pranoi të komentojë mbi dënimin, por tha se sipërmarrja e përbashkët e kompanisë me Enka “ka një histori të gjatë dhe të suksesshme duke punuar me qeveritë” në rajon. “Ne ofrojmë rrugë me cilësi të lartë që mbështesin komunitetet lokale duke nxitur ekonomitë dhe tregtinë, duke krijuar mundësi trajnimi dhe punësimi, dhe duke rritur lidhjet” – tha zëdhënësi.
Albright inc.
Ndërtimi nuk ishte e vetmja zonë që tërhoqi interesin amerikan në vitet pas shpalljes së pavarësisë së Kosovës. Një tjetër çmim i madh ishte sektori i telekomunikacionit në vend, veçanërisht privatizimi i planifikuar i PTK-së, operatori shtetëror i telekomunikacionit.
Pikërisht këtu Albright, një nga ikonat e luftës së Kosovës për liri, vendosi të lërë gjurmë. Albright Capital Management, firma e saj e investimeve, shprehu interes për blerjen e 75% të kompanisë në vitin 2013. Ajo u shfaq shpejt si një pretendente kryesore për tenderin, i cili pritej të kapte disa qindra milionë euro.
Kritikët e përfshirjes së Albright e akuzuan se ajo tashmë zotëronte një pjesë të operatorit të vetëm privat celular në Kosovë në atë kohë dhe se blerja e PTK-së do të përqendronte shumë ndikim mbi një sektor kyç në duart e saj.
Albright fillimisht ishte sfiduese, por në fund e tërhoqi ofertën e saj pasi një artikull në faqen e parë në “The New York Times” tërhoqi vëmendje për konfliktet e mundshme të interesit rreth angazhimit të saj në Kosovë. Procesi më pas dështoi. Albright, e cila u nda nga jeta vitin e kaluar, nuk e fshiu dot kurrë idenë se ajo po përpiqej të përfitonte nga reputacioni i saj në Kosovë për përfitime personale.
Në vitin 2019, ajo udhëtoi në Kosovë me Clinton për zbulimin e një statuje kushtuar asaj. Rreth asaj kohe, Joe Biden, i cili atëherë kandidonte për president, u përball me akuza për konflikte interesi në marrëdhëniet e tij me Ukrainën.
Duke u mbështetur në këtë kontekst, e pyeta Albright-in në një intervistë më vonë atë vit se si ia kishte dalë si investitore të lundronte në konfliktet e mundshme të krijuara nga personaliteti i saj i famshëm në rajon. Ajo u ngrit, duke më thënë se pyetja ishte “e padrejtë” dhe “e mërzitshme”.
Albright mund të mos i ketë realizuar kurrë ëndrrat e saj të biznesit në Kosovë, por familja dhe kolegët e saj mbeten aktivë atje. Vajza e saj, Alice, është shefe ekzekutive e Korporatës së Sfidave të Mijëvjeçarit, një grup i financuar nga SHBA që jep grante zhvillimi për vendet e varfra, përfshirë Kosovën. James O’Brien, një dorë e vjetër ballkanase që shërbeu si këshilltar i lartë i Albright kur ajo ishte sekretare e shtetit dhe më vonë si zëvendëskryetar i firmës së saj konsulente, së fundmi u kthye në rajon në rolin e tij të ri si ndihmës sekretar për çështjet evropiane dhe euroaziatike.
Perspektivat e energjisë
Clark, ish-komandanti suprem i NATO-s, është gjithashtu i njohur për përpjekjet e tij për të korrur përfitime financiare nga reputacioni i tij si një nga shpëtimtarët e Kosovës. Kjo mund të jetë për shkak se gjenerali në pension, i cili kandidoi për nominimin presidencial demokrat në vitin 2003, nuk e ka arritur ende qëllimin e tij.
Gjatë viteve, Clark ka bërë përpjekje të ndryshme për të investuar në sektorin energjetik të Kosovës. Duke filluar nga viti 2012, ai filloi të përpiqej të siguronte të drejtat për rezervat e mëdha të qymyrit të linjitit në Kosovë, e pesta më e madhe në botë, në favor të Envidity Energy Inc. me bazë në Kanada, ku ai shërbente si kryetar.
Plani i Envidity përfshinte lëngëzimin e qymyrit për të krijuar lëndë djegëse sintetike, një teknologji e përdorur nga Gjermania në Luftën e Dytë Botërore si zëvendësim për naftën. Kompania premtoi një investim prej 8 miliardë dollarësh. Në vitin 2013, qeveria e Kosovës ndryshoi në heshtje ligjet e saj të minierave (të cilat ishin krijuar për të parandaluar investitorët e huaj nga shfrytëzimi i pasurisë minerale të vendit në një mënyrë që nuk u shërbente interesave të Kosovës) duke e lejuar atë të lëshonte licenca për kërkimin e qymyrit pa tender publik. Menjëherë pas kësaj, Envidity iu dha licenca kërkimore për të kërkuar qymyr në një të tretën e territorit të Kosovës.
Plani i Clark alarmoi Programin e Kombeve të Bashkuara për Zhvillim, i cili vuri në dukje në një “Vlerësim të Riskut të Korrupsionit” të vitit 2016 në sektorin e minierave të Kosovës se “projekti Envidity ishte i paligjshëm” sipas ligjit të mëparshëm. Kritikët shqetësoheshin se Kosovës do t’i hiqeshin burimet e saj dhe fitimet do të shkonin në xhepat e investitorëve të huaj.
Një raporti i OKB-së paralajmëroi për “rrezikun e korrupsionit në shumë vende me një sektor të madh të industrisë nxjerrëse”. Agjencia shprehu gjithashtu një ndjenjë “dejà vu” në lidhje me projektin e Clark: “Kjo të kujton ndërtimin e diskutueshëm të dy autostradave me vlerë 2 miliardë dollarë nga kompania amerikane e ndërtimit Bechtel, e cila u përfaqësua nga ish-ambasadori amerikan në Kosovë, z. Christopher Dell”.
Kjo ishte si goditja e vdekjes. Parlamenti i Kosovës përfundimisht vendosi të mos i japë lejen Envidity për të nxjerrë qymyr për projektin, por kjo nuk e pengoi Clark të ndiqte ëndrrën e tij për Kosovën. Ish-gjenerali tashmë po përqendrohej në projektet e energjisë së rinovueshme. Ai është takuar me kryeministrin Kurti dhe zyrtarë të tjerë të lartë të Kosovës për të diskutuar planin e tij për të riimagjinuar infrastrukturën energjetike të vendit.
“Miti i Kosovës”
Megjithëse perspektiva e sektorit energjetik të Kosovës nuk është e qartë, nuk ka dyshim se infrastruktura energjetike e vendit ka shumë nevojë për modernizim. Për arsye të pashpjeguara kurrë plotësisht, Kosova vendosi në vitin 2012 t’i shesë infrastrukturën e saj të transmetimit të energjisë një konsorciumi turk për 26 milionë euro. Në këmbim të një pjese prej 20% të faturave të energjisë elektrike të konsumatorëve, investitorët ranë dakord të marrin përsipër rreth 400 milionë euro borxh që biznesi, një njësi e kompanisë shtetërore të energjisë KEK, kishte grumbulluar.
Edhe pse kjo lëvizje zgjidhi problemet e borxhit afatshkurtër të kompanisë, ai e bëri edhe më të vështirë gjetjen e një investitori për pjesën tjetër të biznesit, që përfshin minierat e qymyrit dhe dy termocentralet. Dikur i njohur si “shtet brenda shtetit” me 18 mijë punëtorë, fuqia punëtore e KEK-ut është zvogëluar dekadat e fundit në rreth 5 mijë. Është një punë e rrezikshme që u ka kushtuar jetën rreth 50 punëtorëve gjatë dekadës së fundit, por pa KEK-un, Kosova do të zhytej në errësirë.
Të vendosura në qytetin e Obiliqit, afër vendit të Betejës së Kosovës, përballjes legjendare mesjetare mes ushtrive osmane dhe serbe që vazhdon të ndezë pasionet kombëtare serbe, termocentralet e KEK-ut qëndrojnë në udhëkryqin e së kaluarës, së tashmes dhe të ardhmes së Kosovës. Pikërisht jashtë Obiliqit – i quajtur sipas një kalorësi serb, i cili, sipas legjendës, vrau sulltanin osman gjatë betejës së vitit 1389 – njeriu i fortë jugosllav Sllobodan Millosheviç mbajti një fjalim të rëndësishëm në vitin 1989 duke shënuar 600-vjetorin e betejës, duke e përshkruar Serbinë si “bastion që mbrojti kulturën, fenë dhe shoqërinë evropiane”.
Shumë akademikë argumentojnë se ky fjalim përjetësoi “mitin e Kosovës” – ideja që Serbia e sakrifikoi veten për Evropën në Kosovë – dhe hodhi themelet retorike për gjakderdhjen e viteve ’90.
Në një vizitë të fundit në Obiliq, vendi dukej i braktisur.
Përveç dhomës së rojeve, e vetmja shenjë që ishte në funksion ishte një kullë e madhe ftohëse që derdhte avull dhe tymi. Brenda ndërtesave të stilit brutalist të epokës jugosllave që të çojnë në turbinat dhe dhomat e kontrollit, dritaret ishin të mbuluara me blozë. Pjesë boje pluhurosnin dyshemenë. Përtej oborrit në pjesën e përparme të mensës së stacionit, tashmë të mbyllur, shkronja të bardha metalike – KEK – ishin mbuluar nga barërat e këqija.
Aktiviteti i vetëm i dukshëm në kompleks ishte vetëm në dhomën e kontrollit, ku rreth një duzinë burrash u ulën para një tastiere me madhësinë e tavolinës me butona. Detyra e tyre është të mbajnë ndezur dritat e Kosovës.
Kjo është më e lehtë të thuhet sesa të bëhet. Qeveria do të dëshironte që KEK-u të largohej nga qymyri, i cili përbën rreth 95% të energjisë elektrike që prodhon, duke synuar edhe burime të rinovueshme, por procesi ka qenë i ngadaltë. Ajo synon të rrisë prodhimin e burimeve të rinovueshme në 35% deri në vitin 2031, nga pak më shumë se 6% që është aktualisht, përmes një përzierjeje të erës dhe asaj diellore. Sfida do të jetë gjenerimi i energjisë së mjaftueshme për të kaluar dimrat shpesh të ftohtë të Kosovës.
“Ne kemi nevojë për më shumë fuqi në dimër” – tha drejtori për marrëdhënie me publikun e KEK-ut, Skënder Bucolli. “Ne nuk jemi gati të mbyllim termocentralet” Kjo do të thotë se era e keqe e qymyrit në ajrin e Kosovës ka të ngjarë të mbetet edhe në të ardhmen e parashikueshme.
Një plan për të ndërtuar një fabrikë më të pastër dhe moderne me qymyr në vend dështoi në vitin 2020 për shkak të një mosmarrëveshjeje mes qeverisë dhe kompanisë ContourGlobal me bazë në SHBA, të kontraktuar për të menaxhuar projektin 1.3 miliardë euro.
Termocentrali, i quajtur “Kosova C”, do të lejonte mbylljen e termocentralit të vjetër dhe të ndotur “Kosova A”. Marrëveshja u negociua nga qeveria e mëparshme e Kosovës, por kryeministri Kurti u shpreh se kushtet e marrëveshjes e vendosin vendin e tij në disavantazh. Në tetor, një gjykatë arbitrazhi urdhëroi Kosovën t’i paguajë 20 milionë euro dëmshpërblim ContourGlobal për mospërmbushjen e detyrimeve të saj kontraktuale.
Mosmarrëveshjet territoriale
Teksa episode të tilla u japin disa investitorëve amerikanë leje për të hyrë në vend, një shqetësim më i madh është mosmarrëveshja e pazgjidhur e Kosovës me Serbinë. BE-ja dhe SHBA-ja janë përpjekur për vite të tëra të ndërmjetësojnë një paqe të qëndrueshme mes Kosovës dhe vendit nga i cili shpalli pavarësinë. Brukseli është përpjekur ta përdorë integrimin në BE si një karotë, por pavarësisht deklarimeve për të kundërtën, ka arritur pak ose aspak përparim. Serbia vazhdon të këmbëngulë se Kosova është një krahinë e shkëputur dhe nuk është më afër njohjes së pavarësisë së saj sesa në vitin 2008.
Ndërsa nuk ka dyshim se presidenti serb Vuçiç ka arsyet e veta për ta mbajtur çështjen e Kosovës të hapur, është gjithashtu e vërtetë se Uashingtoni dhe Brukseli kanë dështuar plotësisht në zgjidhjen e konfliktit pavarësisht viteve të përpjekjeve.
Pika kryesore e debatit përfshin statusin e komuniteteve me shumicë serbe në veri të Kosovës. Vetëm rreth 50 mijë njerëz jetojnë në atë zonë, afërsisht 90% e të cilëve janë serbë. Zona, e cila kufizohet drejtpërdrejt me Serbinë, ka qenë skenë e përplasjeve të përsëritura mes shqiptarëve të Kosovës dhe serbëve etnikë, shumë prej të cilëve duan një bashkim me fqinjin e tyre verior. Në shtator, një polic kosovar u qëllua dhe u vra pasi u përball me një grup prej rreth 30 milicësh serbë, 3 prej të cilëve gjithashtu vdiqën në përleshjet, pranë kufirit.
Tensionet janë qetësuar që atëherë, por vendasit thonë se mund të ndizen sërish në çdo moment. Megjithatë, Kosova veriore vështirë se është Gaza. Ajo që është e habitshme në lidhje me bllokimin është se pavarësisht një çerek shekulli përpjekjesh, SHBA, vendi më i fuqishëm në botë, ka qenë i paaftë për të zgjidhur atë që përbën një mosmarrëveshje kufitare që përfshin një popullsi sa një qytet i vogël amerikan.
“Nëse Amerika dëshiron ta zgjidhë çështjen në veri të Kosovës, është një nga problemet më të zgjidhshme”, – më tha një ish-ministër i Kosovës. Çështja është se “ka mungesë vëmendjeje dhe mungesë ambicie. Amerika mund të bëjë shumë më tepër sesa po bën. Sëmundja diplomatike ka filluar” – tha ai.
“Kjo është pasuria jonë”
Duke lënë mënjanë mosangazhimin e Amerikës, një vështirësi për të gjetur një zgjidhje është edhe pasuria e tij minerale që përbën krenarinë e rajonit.
Vendasit kanë nxjerrë në kodrat e veriut të Kosovës zink, plumb, argjend dhe ar që nga lashtësia. Gjatë epokës jugosllave, kompania shtetërore e minierave, “Trepça”, ishte një nga punëdhënësit më të mëdhenj në Ballkan me më shumë se 20 mijë punëtorë që punonin në dhjetëra miniera, furrnalta dhe fabrika të përpunimit në të gjithë rajonin.
Sot ajo është një gërmadhë industriale. Kompleksi “Trepça”, me qendër në kryeqytetin rajonal të Mitrovicës, duket më shumë si skena e një filmi fantastiko-shkencor distopian sesa një kompleks minierash. E vetmja prekje moderne ishte selia e korporatës, një strukturë trekatëshe me blloqe zinxhir në kafe të zbehtë, ku kishte një tabelë të bardhë me emrin dhe logon e kompanisë mbi fjalën “Menegment”.
Në një zyrë të vogël në katin e fundit, sapo kaloje një manekin me pajisje të plota minierash, takova Enis Abdurrahmani, CEO 43-vjeçar i Trepçës. Si ekonomist, ai iu bashkua kompanisë në vitin 2003 dhe dëshmoi rënien e Trepçës nga afër. Për vite me radhë, politikanët kosovarë e kanë shfrytëzuar kompaninë si agjenci punësimi, duke u dhënë votuesve vende pune për të siguruar votën e tyre. Ndërkohë që menaxhmenti i mbajti minierat në punë, ata gjithashtu u larguan nga kompania.
“U investuan më shumë se 100 milionë euro, por nuk u panë kurrë”, – tha ai. Abdurrahmani thotë se ai planifikoi të largohej në vitin 2021, por më pas një qeveri e re mori detyrën dhe i kërkoi të bëhej CEO për të pastruar korrupsionin endemik në kompani. Ai u ndje i detyruar të qëndronte. Pas emërimit të tij, një grup minatorësh aleatë me menaxhmentin e vjetër sulmuan zyrën dhe rrethinat e tij. “Është një mrekulli që mbijetova” – thotë ai, ulur në tryezën e tij të rrethuar nga harta gjeologjike.
Këto ditë, Trepça punëson rreth 5000, një përzierje e shqiptarëve dhe serbëve të Kosovës që punojnë me turne të ndara. Produkti kryesor i operacionit është koncentrati i zinkut, i cili përdoret, ndër të tjera, për të bërë veshje mbrojtëse për çelikun. Në vitet e fundit Trepça ose ka thyer ose ka nxjerrë një fitim të vogël, por Abdurrahmani thotë se me pak investim, kompania mund të bëhet sërish një central rajonal. Përveç aksesit të saj në rezervat më të mëdha evropiane të zinkut dhe plumbit, Trepça gjithashtu ruan mbetje për dekada me nënprodukte të minierave, që Abdurrahmani thotë se do të vlejnë miliarda nëse përpunohen me teknologji moderne.
Ndërsa disa kompani amerikane kanë konsideruar të investojnë, agjë nuk është bërë deri më tani. Kjo nuk është për t’u habitur duke pasur parasysh mosmarrëveshjen e pazgjidhur mes shqiptarëve të Kosovës dhe serbëve, të cilët pretendojnë të dy Trepçën. “Jam i bindur se qeveria do të investojë,” – thotë Abdurrahmani.
Rrugës në një nga fabrikat e përpunimit të xehes së Trepçës, u bë e qartë se sa urgjente ishin hallet e minatorëve. Në një sallë të vjetër industriale me tulla të një lloji që do ishin shndërruar shumë kohë më parë në apartamente kudo në Evropën veriore, një ekuipazh burrash të moshës së mesme të mbuluar me yndyrë dhe pluhur përdornin një makinë të madhe disqesh metalikë rrotullues, rripa gome dhe volant që përpunonte mineral të grimcuar. Askush nuk e dinte me siguri se sa i vjetër ishte konstruksioni, i njohur si flotacion, përveçse që datonte në ditët e hershme sovjetike, siç dëshmohet nga etiketat metalike ruse të vendosura në të.
Lulzim Dibrani, inxhinier i uzinës, tha se ekuipazhi shpenzon më shumë kohë duke riparuar makineritë këto ditë sesa t’i përdorë ato. “Nuk është ekonomike, është emocionale”, – thotë Dibrani, babai i të cilit gjithashtu punonte për Trepçën. Minierat, tha ai, janë shpresa e vetme reale e Kosovës. “Kjo është pasuria jonë,” tha ai. “Zoti na dha atë.”
Duke u larguar nga uzina, roja në portë, një burrë i moshuar që kishte punuar në Trepçë për dekada, më pyeti se nga isha. Kur i thashë se isha amerikan, ai buzëqeshi.
“Duhet të vini për të investuar!” tha ai.
