Nga Ilir Kalemaj
Historia e shtetit shqiptar, ndër më të rejat në rajon, pasi si në çdo rast tjetër ishim të fundit edhe në këtë garë, njeh shumë periudha anarkike shpeshherë të degjeneruara deri në njëlloj kaosi total, ashtu sikundër edhe të kundërtën, pra periudha ku një ‘dorë e fortë’ ka udhëhequr në emër të ndonjë parimi apo tjetri. Disa nga këto koraca mbështjellëse me të cilat janë veshur të ashtuquajturat parime kanë qenë ideologjike (kujtojmë diktaturën 50-vjeçare), disa në emër të modernizimit dhe nevojës për rregulla dhe shtet të konsoliduar ligjor si kundërpërgjigje ndaj anarkisë destruktive ku demokracia eksperimentale kishte krijuar një gjendje disi kaotike dhe të pasigurtë për shumëkënd (rasti i kundër-revolucionit Zogist ndaj qeverisë jetëshkurtër fanoliane). Por si përshkruhen modelet shtetërore dhe ato qeverisëse në teori dhe si informojnë të kutpuarin praktik në lidhje me zhvillimet në rastin shqiptar njëqind vitet e fundit?
Së pari duhet theksuar që zakonisht politologjia bashkëkohore njeh përgjithësisht katër modele shtetesh: atë pluralist, ku pushteti është proporcionalisht i shpërndarë në drejtim shumë-vektorial dhe qëmerr kryesisht si model referimi demokracitë liberale, megjithëse disa nga autorët që kanë modifikuar disi këtë tezë të hershme, pra neopluralistët e tipit të J. K. Galbraith sugjerojnë që shtetet e industrializuara perëndimore janë më vulnerabël dhe natyrisht më të predispozuar ndaj presioneve shoqërore sesa janë menduar më parë. Së dyti kemi modelin kapitalist të shtetit të kritikuar ashpër nga Marksizmi tradicional dhe neo-marksistët duke qenë se është krijuar si rrjeshojë e revolucionit industrial dhe marrëdhënieve të reja të punës, ku një pakicë kontrollonte mjetet e prodhimit (borgjezia) dhe të tjerët (shumica) që detyroheshin të hynin në marrëdhënie të pabarabarta që thellonin statusin e paprivelegjuar të tyre në shoqëri (proletariati). Së treti, kemi modelin e shtetit leviathan (sipas një përcaktimi të famshëm Hobesian) i cili është shteti modern maksimal apo welfare, që sipas libertarianëve është ekuivalent i shtetit kusar (robinhudian) që merr padrejtësisht nga ata që në saj të talentit apo mundësisë kanë akumuluar kapital dhe ua shpërndan shtreave në nevojë, duke diskriminuar pozitivisht dhe këtë e bën mbi bazë ligjore dhe procedurialisht të patëmetë (pra bëhet fjalë për sistem politike brenda familjes së demokracive liberale). Një lloj ky korrektimi i panevojshëm jo-natyror sipas tyre. Dhe së fundmi kemi modelin e shtetit patriarkal që nëpërmjet një qasjeje organike sheh evidenca të llojit të shtetit sot që është një zgjatim i familjes patriarkale të dikurshme, tezaqë kryesisht mbështetet te teoritë feministe kritike ndaj modeleve aktuale.
Përsa i përket formave të qeverisjes dhe natyrisht edhe të modelit shtetëror apo të sistemit politik, këto ndahen kryesisht në: (a) shteti minimal; (b) shteti zhvillimor; (c) shteti social-demokrat; (d) shteti kolektivizues; (d) shteti totalitarian. Modeli i parë nënkupton një model qeverisjeje të kundërt me premisat ku bazohet shteti ëelfare, pra një shtet që shkon në kufijtë e minimumit të ndërhyrjes dhe në favor të iniciativës të lirë, sipërmarrjes dhe kësisoj mbivendosjes së konceptit të lirisë mbi konceptin e barazisë, cka për këta të fundit është një ideal i pamundur, utopik. Zhtetet zhvillimore, janë ato që e bazojnë modelin e zhvillimit ekonomik në industralizimin e shpejtë dhe ku shteti luan rolin e lokomotivës që udhëheq procesin por pa shkitur në forma totalitariane (të tipit monist-komunist) ku shteti kontrollon mjetet e prodhimit. Japonia apo Tigrat e Azisë kanë ndjekur në etapa të ndryshme këtë lloj modeli politiko-ekonomik të zhvillimit. Shtetet social-demokrate të tipit të vendeve nordike apo edhe Kanadaja parapëlqejnë mbivalencën e ‘drejtësisë sociale’ dhe rishpërdarjen e drejtë mbi zhvillimin natyror ku ‘më të fortët mbijetojnë’. Ndërsa shtetet kolektive me ekonominë e planifikuar me shtetet totalitare ku gjendet dhe forma më ekstreme e ndërhyrjes shtetërore në cdo qelizë shoqërore, vec një vijë e hollë imagjinare i ndan.
Për fatin tonë më shumë të keq sesa të mirë, përgjatë thuajse qind vjetëve të fundit, i kemi eksperimentuar gati të gjitha llojet e shteteve dhe karakteristikat e formave të qeverisjes lidhur me gjithsecilin nga modelet e përshkruara më lart. Madje shpesh kanë qenë modele sinkretike ato që kanë mbizotëruar në historinë politike jetëshkurtër dhe plot ngjyrë-ndezur, tipike ballkanase, dhe paksa arkaike. Si për shembull përgjatë erës së turbullullt të viteve 1912-1920, ku mbizotëronin kryesisht (pu)shtete paralele, qoftë patriarkale, qoftë pluralist ndonëse është vështirë ta quash qoftë dhe demokraci infantile atë gjendje gjysëm-protektoriati, gjysëm shtetërore dhe gjysëm kaçakce që mbizotëronte në vend atë dekadë. Më pas vijuam me rreth një dekadë e gjysëm me Nolin dhe më tepër se katër dekada me Komandantin të cilët i cekëm më lart dhe nuk kanë nevojë për komente të detajuara për llojin dhe modelin e shtetit mbizotërues, për të ardhur të modeli disi anarkik, disi sinkretik, dhe disi hibrid i të ashtuquajturit tranzicion, i cili duket si një kalim i vonuar nga një sistem i ngurtë politik, totalitar drejt një lloji të paformë modeli pushteti. Nëse demokracia ishte një deviacion në tipologjinë aristetoliane, forma më e rrezikuar sipas konceptit Volterian për shkak se thjeshtësisht mund të shndërrohej në tirani të shumicës, dhe e keqja më e vogël sipas botëkuptimit modern, këto 20 vite pluralizëm këtu te ne, mund mund të ngatërrojnë dhe teoricienët më të zotë. Kjo për shkak të mishmashit ideor, vleror dhe mbizotërimit të kultit të individit përballë afirmacionit të mendimit politiko-ideologjik.
