Nga Ilir Kalemaj
Kompesimi dhe rehabilitimi i ish-të përndjekurve politikë ka qenë i vonuar, i paplotë dhe me plot të meta. Ka pasur luhatjet dhe lëkundjet e tij si proces dhe është ngadalësuar ndjeshëm përgjithësisht përgjatë qeverisjeve të majta, se nuk i shohin si bazë votuesish dhe ende sot është një kapitull i pambyllur. Eksperienca e vendeve të ndryshme të ish-Europës Lindore, vençarisht e atyre që e kanë kryer në mënyrë më të suksesshme ose kanë adresuar problematikën kyc, duhet të udhëheq veprimin politik të grupit parlamentar të PD-së si dhe të reflektohen te ligji i ri për dekomunistizimin. Por si paraqitet situata në vendet ish-komuniste të Europës Lindore dhe ç’mund të mësojmë nga përvojat e tyre?
Rasti i Rumanisë
Përveç gjyqeve politike në Rumani, Grupi i ombrellës së shoqërisë civile “Aleanca Civile” thirri qysh në mars 1991 në “Deklaratën për Pajtimin Kombëtar”, që “drejtuesit e Partisë Komuniste, por jo të katër milion anëtarët e partisë, duhet të konsiderohen moralisht përgjegjës” për krimet komuniste. Ndërsa “çdo referencë ndaj një personi duhet të përfshijë veprimet e tij apo të saj, jo thjesht anëtarësimin në parti, ish-anëtarët e Komitetit Qendror, aktivistët e partisë dhe agjentët e Securitate duhet të ndalohen të pushtojnë poste publike deri në vitin 2000”.
- Zbatimi i ligjeve 10/2001 (pronë private) vazhdon me ritme të ngadalta.
- Zbatimi i ligjit 501/2002 (prona fetare) filloi me vonesë dhe po vazhdon ngadalë.
- Pretendimet e Kishës Ortodokse mbeten të pazgjidhura.
Rumania ishte shteti i fundit nga ish-komunistët që kaloi pronën formale legjislacioni i kthimit. Për dekadën e parë pas rënies së regjimit të Çausheskut, a një sërë vendimesh gjyqësore, ligjesh dhe dekretesh rregullonin kthimin e pasurisë së sekuestruar gjatë Luftes se Dytë Botërore dhe nën sundimin komunist. Këto vendime, ligje dhe dekrete ishin shpesh kontradiktore dhe çuan në konfuzion të konsiderueshëm. Në shkurt 2001, Rumania miratoi ligjin 10 për të rregulluar kthimin e pronës private për pronat e konfiskuara mes viteve 1945-1989. Ndërsa ky ligj ofron një qasje sistematike për kthimin e pronës private, është kompleks dhe vendos një barrë të konsiderueshme për paditësit. Fillimisht, ligji parashikonte një periudhë aplikimi prej vetëm gjashtë muajsh. Nuk kishte program njoftimi jashtë Rumanisë, kështu që pretenduesit e mundshëm nuk kishin asnjë mënyrë për të mësuar për mundësinë e paraqitjes së aplikacioneve. Me sugjerimin e Shteteve të Bashkuara, qeveria rumune e zgjati afatin, fillimisht në nëntor 2001 dhe më pas në 14 shkurt 2002. Por njoftimi jashtë shtetit programi nuk u zbatua deri në fund të vitit 2001, duke e bërë të vështirë që pretenduesit të aplikonin. Ligji 10 nuk lejon kthimin e pronave bujqësore ose pyjore, të cilat mbuloheshin nga ligjet 18/1991 dhe 1/2000 dhe afatet e të cilave kanë skaduar. Ligji 10 nuk mbulon kthimin e pronave që u përkasin feve komuniteteve apo grupeve minoritare.
Neni 16 i ligjit 10/2001 përcakton se pronat e shfrytëzuara për qëllime publike nuk do të kthehen në natyrë dhe ish-pronarët do të marrin kompensim monetar. Qeveria vlerësoi se rreth 5000 ndërtesa nuk do të ishin rikthyer në natyrë. Ligji 10/2001 kërkon që aplikantët të paraqesin ankesa tek autoritetet komunale përmes a gjykata që ka juridiksion mbi pronën në fjalë. Kjo e bëri të vështirë për aplikantët që u larguan nga Rumania në moshë të re ose për trashëgimtarët të dinë se ku të dorëzojnë aplikimet. Pavarësisht këtyre vështirësive, janë paraqitur 210,000 kërkesa; prej tyre, kërkuan 128,000 pretendues kthim në natyrë dhe 82 000 të kërkuara kompensim financiar ose masa të tjera dëmshpërblimi. Vetëm 38,400 u dokumentuan plotësisht. Një raport i fundit i qeverisë rumune tregoi se rreth 9,200 prona ishin kthyer deri në fund të gushtit 2003.
Afati për dokumentimin e kërkesave u zgjat nga 14 shkurti deri më 1 korrik 2003. Në maj 2003, qeveria publikoi rregulloret zbatuese të riformuluara. Publikimi u dha aplikantëve pak kohë për t’u përmbushur përpara afatit të 1 korrikut. Këto rregullore parashikojnë që individët që i “shitën” pronat e tyre qeverisë së epokës komuniste për të emigruar, nuk do të kompensoheshin. Parashtruesit e kërkesës gjithashtu duhej të dorëzonin dokumentacion zyrtar që tregonte se ata nuk kishin marrë ndonjë kompensim sipas kërkesave të mëparshme marrëveshjet (të tilla si marrëveshjet e 1955 dhe 1963 SHBA-Rumani për kërkesat.)
Urdhëresa emergjente e qeverisë 10/2003 (e miratuar në ligj nga Parlamenti në qershor) parashikon që dokumentet që nuk janë dorëzuar deri më 1 korrik nuk mund të përdoren nga të parët pronarët ose familjet e tyre në proceset gjyqësore të mëvonshme. Përpunimi i kërkesave ka qenë shumë i ngadaltë. Sa kohë do të duhet për të gjykuar pretendimet, dhe sa transparent do të jetë ai proces, nuk është e qartë. Gjatë disa viteve të fundit, Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut ka vendosur mbi 25 raste rumune të kthimit të pronave në favor të ish-pronarëve, duke urdhëruar shtetin rumun të paguajë dëme të konsiderueshme, nëse ndërtesat në fjalë nuk kthehen.
Në fund të qershorit 2002, Parlamenti miratoi Ligjin 501/2002 që rregullon kthimin e pasuri fetare.
Ligji mbulon ndërtesat (të tilla si shkollat dhe spitalet, jo shtëpitë e adhurojnë veten) që u përkisnin besimeve fetare dhe u konfiskuan nga shteti ndërmjet 6 marsit 1945 dhe 22 dhjetorit 1989. Nuk mbulon periudhën ndërmjet viteve 1940 dhe 1945, kur një numër i madh i pronave hebreje u sekuestruan, as nuk ndodh mbulojnë kthimin e kishave katolike greke të konfiskuara nga ish-komunisti regjimit. Ai gjithashtu i referohet vetëm ndërtesave që ekzistojnë ende dhe nuk parashikon kompensim për ndërtesat që u rrënuan. Rregulloret e zbatimit u shpallën në Nëntor 2002. Ligji zëvendëson një nga pesë aktet e qeverisë (katër urdhëresa emergjente dhe një vendim) të miratuar midis viteve 1997 dhe 2000 dhe që u kthejnë ndërtesa pakicave fetare dhe kombëtare.
Rasti i Bullgarisë
Bullgaria ishte një nga vendet e para të Evropës Lindore që miratoi legjislacionin për kthimin e pronave. Ndryshe nga vendet e tjera ish-komuniste, Bullgaria në përgjithësi nuk e shtetëzoi tokën, por në vend të kësaj nacionalizoi bizneset duke përdorur tokën, ndërsa pronarët ruajti titullin e tokës. Ligji aktual i kthimit parashikon që të dy shtetasit bullgarë dhe qytetarët jobullgarë kanë të drejtë të marrin pronat e konfiskuara gjatë fashistëve dhe periudha komuniste. Megjithatë, një pretendues i suksesshëm që nuk është shtetas bullgar, duhet të shesë pronën. Vetëm shtetasit bullgarë mund të marrin pyje dhe tokë bujqësore të rikthyer.
Rasti i Ukrainës
Projektligji ukrainas për lustracionin u propozua më shumë se dy dekada pasi ligje të tilla u miratuan nga (ish-) Çekosllovakia,3 Hungaria dhe Polonia. Qëllimi i projektligjit ukrainas është shumë më i gjerë se çdo shtet evropian kufitar me të. Dhe, përkundër deklaratës së projektligjit në preambulën e tij se ai kërkon të ndihmojë “krijimin e kushteve për zhvillimin e një qeverie të re shtetërore në përputhje me standardet evropiane”, drafti në shumë mënyra shkelte standardet e Këshillit të Evropës për lustrimin (Vitvitsky, 2014). Në vend që të administrohej nga një komision i krijuar posaçërisht e i pavarur i qytetarëve të shquar, siç drejtohet nga Këshilli i Evropës, projektligji ukrainas parashikonte në nenin 5 që lustrimi do të kryhej nga kreu i agjencive përkatëse. Kjo ngriti të gjitha llojet e shqetësimeve rreth arbitraritetit të mundshëm, zbatimit selektiv, lidhjeve të nepotizmit, etj.
Konflikti i interesit dhe nepotizmat janë kësisoj të pashmangshëm veçanërisht në një vend si Ukraina, që ka probleme thelbësore me demokratizimin dhe shtetin e së drejtës. Ndaj në 19 qershor 2015, Komisioni i Venecias lëshoi opinionin e tij përfundimtar mbi ligjin e lustracionit në Ukrainë. Ndryshe nga opinioni i ndërmjetëm, që ishte mjaft kritik dhe thoshte shprehimisht që “fajësia duhej provuar në mënyrë individuale dhe rast pas rasti”, opinioni përfundimtar ishte disi më i zbutur, i jepte më shumë kompetenca në zbatimin e ligjit diskrecionit të qeverisë, nuk i quajti më lustrimet si procese diskriminuese, dhe madje hoqi dorë nga kërkimi i provave për përgjegjësinë individuale (Bobrinsky, 2015).
Gjithsesi ligji hasi në probleme thelbësore në procesin e zbatimit, të tilla si shtyrja jashtë afateve e proceseve të lustrimit në praktikë, transferimi në një pozicion më të ulët në shkallën hierarkike të karrierës brenda administratës publike për të favorizuar individë me lidhje të forta brenda sistemit, etj. (Piasecka and Drik, 2015). Gjithashtu është e rëndësishme të theksohet se, “në janar 2015, Komiteti i Lustracionit Civil publikoi rezultatet e analizës së tij, sipas të cilave Prokuroria e Përgjithshme ishte sabotatori më i madh i lustracionit”, pra kemi pasur ndërhyrje të forta nga brenda sistemit të drejtësisë për të minuar në praktikë procesin e lustracionit. Kjo ndikon jo pak në dobësimin e institucioneve, kërcënon besimin te shteti i së drejtës, pengon demokratizimin me ritme të shpejta në rastin e Ukrainës dhe cënon shpresën e qytetarëve te një proces efektiv dhe i besueshëm i lustracionit (Piasecka and Drik, 2015).
Rasti i Hungarisë
Procesi i kthimit në Hungari filloi në vitin 1991 me miratimin e një ligji që mundëson fenë organizatat të aplikojnë për kompensim për pasuri të paluajtshme të shtetëzuara pas 1 janarit, 1946. Dymbëdhjetë grupe të mëdha fetare paraqitën 8026 kërkesa për kthimin e pronave; 1383 pretendues kanë pranuar pronën, janë refuzuar 2670 kërkesa, 1731 paraqitës të kërkesave kanë pranuar pagesa në para të gatshme (në total 271.3 milion dollarë) dhe 968 raste u zgjidhën pa qeveri ndërhyrja. Deri më 31 dhjetor 2001, kishte 1274 kërkesa, me vlerë 187 milionë dollarë, në pritje të gjykimit. Afati përfundimtar i gjykimit ka qene viti 2011.
Në vitin 1997, ligji hungarez për kthimin e pronave u ndryshua për të lejuar grupet fetare për të aplikuar për një anuitet të financuar nga qeveria si kompensim për pronat e pakthyeshme. Ndërmjet viteve 1997 dhe 1998, qeveria hungareze nënshkroi marrëveshje kompensimi me disa organizata fetare (katolike, hebreje, protestante dhe ortodokse) në rregull për të zbatuar plotësisht ligjin e vitit 1991 dhe amendamentin e vitit 1997. Marrëveshjet e kompensimit përcaktoi vlerën monetare të pronave të pakthyeshme dhe përcaktoi shumën e anuiteti i financuar nga qeveria që t’i jepet çdo organizate. Ligji i 1991 lejonte gjithashtu kompensimin e pjesshëm për pronën private. Pretenduesit mund të marrin një kupon deri në 21,000 dollarë si kompensim për konfiskimet e tyre të pronave. Kuponët, të lëshuar në vend të pagesave në para, mund të përdoren për të blerë aksione kompanitë e privatizuara ose për të blerë tokë në ankandet e tokës shtetërore.
Sipas statistikave të qeverisë ka pasur 1,431,740 kërkesa, nga të cilat 1,263,033 janë miratuar për pagesë; 168666 pretendimet u refuzuan. Sipas ligjit aktual, pronat pa trashëgim i kalojnë shtetit dhe jo familjes të të ndjerit. Ligjet për privatësinë e të dhënave dhe aksesi i kufizuar në burimet arkivore pengojnë hulumtimi i nevojshëm për të dokumentuar pretendimet. Afatet për paraqitjen e kërkesave për të dyja pronat: private dhe komunale tani janë miratuar.
Rasti i Estonisë
Kthimi i pronave në Estoni ka përfunduar në mënyrë shembullore dhe nuk ka kërkesa apo mosmarrëveshje pronësore në pritje. Estonia është kthyer komunale prona ndaj komuniteteve fetare. Pronarët e pronave private që kanë paraqitur kërkesat e tyre më parë afati i duhur kanë qenë gjithashtu në gjendje të rimarrin pronën e tyre, pavarësisht nga shtetësia aktuale. Titulli i pronës pa trashëgimtar i kalon administratës vendore të zonës në të cilën ndodhet prona. Administrata është e lirë të shesë pronë ose ta mbajë atë për përdorim vetjak.
Rasti i Letonisë dhe Lituanisë
Rikthimi i pronave private dhe të përbashkëta kanë përfunduar. Ligji letonez parashikon kthimin e pronës së konfiskuar, si private ashtu edhe të përbashkëta, ndaj ish-pronarëve ose trashëgimtarëve. Ligji nuk diskriminon në bazë të shtetësisë ose vendbanimi. Në shumicën e rasteve, autoritetet komunale marrin vendimin përfundimtar për pronën kthim; nëse ata e konsiderojnë një pronë të pakthyeshme, ata mund të ofrojnë pronë alternative ose kompensim në formën e kuponëve. Megjithatë, paditësit mund të hezitojnë pranojnë pronë alternative për shkak të vështirësisë në vendosjen e vlerave krahasuese. Kërkesat për pronë private të zënë nga objekte ekonomikisht prodhuese kanë qenë veçanërisht vështirë për t’u zgjidhur. Për pronat e përbashkëta bëhet fjalë për pronat e komunitetit kristian dhe atij hebre.
Rasti i Maqedonisë
Pothuajse e gjithë prona e përdorur për qëllime fetare është rikthyer. Një program kthimi i vitit 2002 krijoi një fond për të kompensuar pronën pa trashëgim dhe për të rikthyer pronën komunale.
Rasti i Sllovakisë
Shumica e pronave fetare janë kthyer. Qeveria dhe komuniteti hebre ranë dakord në 2002 për paketën e kthimit të trashëgimtarëve të pronave.
Në vend të përfundimeve
Në shkrimin vijues, do shohim dhe krhimin dhe kompesimin e pronave në Shqipëri, përpjekjet për lustracion, dështimet dhe mësimet e nxjerra dhe rekomandimet për fazën e tanishme dhe se në cilin drejtim duhet të shkojë procesi.
