Prof. Xhevat Lloshi është nga të paktët njerëz që e ka njohur Dritëro Agollin në të gjitha rrethanat, si koleg, si epror, por më së shumti si mik, që kanë ndarë bashkë sa e sa biseda, pse jo kanë kthyer edhe ndonjë gotë raki.
Profesori mund të rrinte ditë të tëra duke treguar për Dritëronë, për humorin e tij, madje të tregon edhe shprehje që Dritëroi i thoshte me shumë seriozitet e më pas merrnin formë anekdotash pikante. Gjuhëtari e studiuesi ka vendosur t’i ndajë me lexuesit këto kujtime të shtrenjta të mikut të tij, që sot marrin edhe më tepër vlerë sepse më shumë se gjithçka tregojnë për Dritëronë.
(vijon nga numri i shkuar)
Çfarë ndryshoi te Dritëroi pas viteve ’90?
Mënyrën e komunikimit me njerëzit, botëkuptimin për jetën, ai e ruajti edhe pas vitit 1990. Nuk do të doja të përsërisja ato çka janë thënë këto ditë me hollësi, për qëndrimin e tij në Kongresin e Partisë, ku dëboi anëtarët e Byrosë nga skena politike, por dua të them që ai e vazhdoi këtë punë edhe në një periudhë të vështirë, edhe për të personalisht.
Çfarë e mbajti Dritëronë në nivel të lartë?!
E mbajti ajo, që unë do ta thosha me një fjalë: integriteti i tij. Dritëroi kishte një filozofi për jetën, për krijimtarinë, për njerëzit dhe këtë e kishte jo për të bërë spekulime me artikuj, me shkrime, siç bëjnë ca “filozofë”, “sociologë” e “psikologë” sot.
Ai e kishte këtë si një mbështetje të brendshme, të vërtetë, për jetën e tij. Dhe krijimtaria e tij, konkretisht poezia është filozofia e jetës së zakonshme. Poezia e tij është poezia e vatrës. Dritëroi ka poezi dashurie edhe për gruan e tij. Një gjë e tillë, sot për një poet duket një gjë tepër e prapambetur. Mënyra e jetesës që del në poezitë e Dritëroit mund t’u duket disave e prapambetur, por unë do të thosha që ajo është një mënyrë e veçantë, e cila përbën një vlerë, që e kapërcen vlerësimin e çastit.
Mendoni se këto vlera do të jenë të tilla edhe më vonë?
Një njeri si Dritëroi krijon një botë, e cila me zhvillimin e njerëzimit, me ndryshimin rrënjësor edhe të kushteve materiale e mendore, nuk është më e pranishme, si për shembull jeta e zakonshme e fshatit, psikologjia, hakmarrja e tipit fshatar… të gjitha këto që mund të duken sot të çuditshme në krijimtarinë e Dritëroit. Por, kjo botë e krijuar, e përfytyruar në mënyrë letrare prej tij, ka dhe do të ketë gjithnjë interesin e vet, ashtu siç kanë për ne, botët që janë krijuar që nga Greqia e Lashtë, mitologjia kineze apo shkrimtarë të tjerë të shquar, që nga Shekspiri etj., e që nuk ekzistojnë më.
Edhe gjuha e Shekspirit nuk është gjuha e sotme angleze, por bota që ka krijuar ai vazhdon të jetojë, për shkak të veçantisë. Kështu është edhe ajo që ka lënë Dritëroi në veprën e tij. Dhe ai nuk hoqi dorë nga kjo. Nuk bëri deklarata propagandistike për t’iu përshtatur ditës, por vazhdoi me integritetin e tij. Për ta theksuar këtë fakt do të doja t’ju tregoja diçka që i përket vitit 2005.
Pra nga viti 1970 deri në 2005n, Dritëroi është po ai, sepse ai kishte një filozofi të vetën për mënyrën se si ai e shihte jetën, i kuptonte problemet e mëdha, megjithatë, ai kishte besim te njeriu. Atë që ai e ka thënë dhe do të mbetet: Njeriu i mirë.
Filozofia e njeriut të mirë ishte te Dritëroi dhe është e nevojshme edhe sot. Më 27 nëntor 2005 ishim në një lokal në qendër të Tiranës, ku organizohej një festë në Ditën e Flamurit. Rastisa në një tryezë me Dritëroin. Pasi pimë ndonjë gotë, nuk kishim ku të shkruanim dhe morëm ftesën e pjesëmarrjes, e cila ishte njëkohësisht dhe menyja, mezi gjetëm një stilolaps shumë të keq dhe Dritëroi më shkruan: O Xhevat, ti që je një njohës i shquar i gjuhës dhe një lëvrues i admirueshëm i stilistikës, e vure re si e këndonte orkestra këngën shumë të njohur në Minushes: Fjalët ‘qaje moj Minushe, qaje robërinë’ janë jashtë idesë dhe jashtë origjinalitetit të këngës. Kënga origjinale është: dy gërshet përmbi vetull, ç’ma mbaje shaminë, qaje moj Minushe, pse s’e qan të zinë. Po jo qaje robërinë.
Është një mbishtresë, sepse çfarë ka robëria me një grua që i lutet fshati ta qajë burrin. E ka firmosur, ishte i bindur që unë do ta ruaja. Siç e shihni është Dritëroi edhe në këto pak fjalë. Është i shqetësuar për shtrembërimin e kohës. Minushja s’ka kënduar as atëherë e as tani për robërinë. S’kemi pse ta bëjmë patriote! Po e tregoj këtë, për t’ju thënë që ne kishim një lidhje të veçantë. Në Fakultetin Juridik kishte një degë të Gazetarisë dhe aty Dritëroi jepte një lëndë për gjuhën dhe stilin e shtypit dhe më vonë, kur unë fillova të shkruaja për stilistikën, Dritëroi kërkoi që ta jepja unë këtë lëndë. Isha pasues i tij në lëndën e stilistikës së gjuhës së shtypit. Kjo është edhe arsyeja pse më drejtohet kështu. E quaj veten të nderuar që edhe në këtë fushë, që e quaj veten specialist, kam një damar të Dritëro Agollit. Po ju tregoj një rast tjetër.
Ka qenë viti 1982 dhe më mori me vete në Devoll. Dy ditë rresht unë isha me të dhe ai shkonte te të gjithë; tek ata që i njihte ose nuk i njihte, për gëzime e hidhërime.
Do ta pranoj që gjatë gjithë kohës kemi pirë bashkë, por unë nuk mund ta pasoja si për stilistikën Dritëronë, edhe në pije. Në fund të ditës së dytë, thirri shoferin dhe i tha: merre Xhevatin dhe çoje në Hotel Turizmin në Korçë, të flejë 24 orë se nuk mbahet më, kurse mua më lër të humbas në Devollin tim.
Bisedonit për politikë me Dritëronë?
Nuk e di përse këta analistët ikin nga realiteti. Edhe nën regjimin diktatorial, ne kemi jetuar. Edhe nën atë regjim, njerëzit nuk e kanë parë jetën vetëm në përballje me diktaturën, sepse njerëzit njëlloj kanë dashur të rriten, të shkojnë në shkollë, të dashurojnë, të martohen, të bëjnë fëmijë, të realizojnë jetën e tyre. Unë nuk mund të rri pa përmendur edhe rastin e Ismailit. S
i mendonin këta njerëz, që Ismaili duhet t’i kundërvihej diktaturës, të përfundonte në burg apo në Spaç dhe në këtë mënyrë ata ta quanin disident sot. Gjuhëtari Xhevat Lloshi Ajo që është më e rënda dhe ne duhet ta pranojmë, është që këto lloj diktaturash, si ajo që instaloi Enver Hoxha te ne, janë shembur për arsye të thella, jo prej kundërvënies së disa njerëzve me parime demokrate.
Diktatorë të këtij tipi nuk rrëzohen as nga shkrimtarët, as nga disidentët, as nga kundërshtarët politikë. Ky është një realitet i egër, i hidhur, që ndodh edhe me diktatorët e sotshëm. Siç e shihni, përdoret ndërhyrja e jashtme me raketa e avionët më modernë. Në këto rrethana nuk mund t’u hiqet e drejta njerëzve të jetojnë dhe të gëzojnë jetën, dhe të përfundojnë të gjithë në burg se është diktaturë.
Në këto rrethana, vetvetiu te ca njerëz krijohet një gjendje skizofrenie, njerëzit bëhen me dy fytyra, atë publike dhe atë profesionale, dhe kjo është normale në një shoqëri të sëmurë, siç është diktatura. Por, nga ana tjetër, ka njerëz që gjejnë forca brenda vetes, për të jetuar dhe në këto rrethana.
Dhe kjo kërkon një filozofi jete.
Doni të thoni që Dritëroi iu përshtat politikës së kohës?
Filozofia e Dritëroit ishte që njeriu kështu është, me gjëra të këqija, që ai i ka thënë me një humor të jashtëzakonshëm e satirë, por te njeriu duhet të shohim edhe diçka të mirë. Kjo ishte politika e Dritëroit. Nëse do t’i referohemi letërsisë së realizmit socialist, e cila fliste për heroin pozitiv, Dritëroi sigurisht do të fliste për të, por ai nuk donte personazhin pozitiv, donte njeriun e mirë. Ai ka qenë pjesë përbërëse e ideologjisë së kohës, por jo pjesë e mekanizmit shtypës për ta deformuar njeriun. Dritëroi mendonte realisht se mund të krijohet njeriu më i mirë dhe rolin më të madh e kishte letërsia dhe jo politika.
Tek ai kanë bashkëjetuar edhe letërsia, edhe politika, por prapa saj ai ka qenë një bektashi ateist. Me këtë shpjegohet marrëdhënia e tij shumë e ngushtë me Naimin, me natyrën, me panteizmin. Ai donte të shihte kudo gjënë e mirë dhe kjo është mënyra se si ai ka shpëtuar nga kthetrat e ideologjisë, për të mbetur edhe sot një njeri me një filozofi të tijën, e cila do të dukej së jashtmi në pajtim me politikën e kohës, por tani mund ta shihni se ai ishte njeriu që sheh përtej, me një botëkuptim më të gjerë njerëzor dhe jo të ngushtë, sipas një ideologjie.
Për këtë arsye, edhe në kthesën e madhe që ndodhi, ai e ndjeu se këtu kishte ardhur koha që të mos ishte më njeriu skizofren me dy fytyra, por atë të mirë që e kishte mbajtur brenda edhe gjatë viteve të diktaturës mund ta shfaqte edhe në kundërshtim të drejtpërdrejtë me ato forca që nuk donin që ajo diktaturë të likuidohej. Dhe në këto rrethana, ai ruajti ekuilibër me integritetin e tij. Dhe në këto ditë, të gjitha palët që janë kundërshtare të ashpra, megjithatë nuk mund të mos thoshin një fjalë të mirë për të, sepse ai vazhdon të mbetet edhe në politikën e sotme një figurë orientuese për këtë ekuilibër, për një Shqipëri më të mirë. Këto ditë është rikthyer në vëmendje fakti që Dritëroi ka qenë veçanërisht i sulmuar në vitet ’90, nga kush? Dritëroin do ta sulmonin detyrimisht ekstremistë të të dyja palëve, edhe ata që donin që diktatura të mos shembej, edhe ata që donin që bashkë me diktaturën të shembnin edhe Hidrocentralin e Fierzës, edhe Dritëro Agollin, edhe Ismail Kadarenë. Kjo është një mënyrë e ndryshme për ta parë botën edhe nga këta analistët, që çdo gjë e duan o të bardhë, o të zezë, o të kesh qenë në burg në kohën e diktaturës, o je pjesë e diktaturës.
Sulme të çfarë lloji?
Sulmet ishin gjithfarëshe, sepse kemi shtresa të ndryshme të shoqërisë, që mendojnë se mënyra e tyre për t’u dukur është agresioni kundër çdo gjëje dhe kryesisht atyre që janë në qendër të mendimit publik, që e dinë gjithashtu që këto figura kanë një të ardhme historike. Dhe nxitojnë që t’i gërmojnë e t’i shkatërrojnë sa më shpejt, me shpresë se mos gjejnë vendin e tyre, qoftë edhe duke u bërë militantë politikë. Dhe në këtë drejtim Dritëroi është një shembull se si mund të kalohet në periudha të ndryshme të jetës, me kthesa, me përmbysje, me vështirësi, me kërcënime, por duhet diçka e brendshme, etike në shpirtin e njeriut, e cila edhe në përballje me të keqen, prapë nuk stepej. Figura si Dritëroi, me këtë lloj qëndrimi dhe gjykimi, janë në gjendje ta kapërcejnë këtë shtresë agresive, çka sot është thuajse e pamundur
Bisedonit asokohe për këtë situatë?
Kemi biseduar shpesh, madje kemi pirë edhe verë. Jo vetëm me Dritëroin, por edhe me Sabri Godon e të tjerë. Jam dëshmitar që Dritëroi nuk thoshte gjithë kohës partia, sistemi socialist, letërsia e realizmit socialist… Në bisedat e tij nuk ishin asnjëherë të pranishme këto gjëra. Ishte e pranishme jeta dhe njerëzit realë dhe mund ta them që mjaft njerëz, madje edhe me peshë, merreshin me thashetheme. Unë nuk e kam dëgjuar kurrë Dritëroin qoftë edhe një thashethem. Sa i takon letërsisë, “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo” do të mbetet kulmi i krijimtarisë së tij, një tekst që vetëm sot e kuptojmë se sa i fuqishëm ishte… të godisje burokratët si Dritëroi nuk ishte e thjeshtë, apo jo? Jam i të njëjtit mendim me ju, por edhe në shkrimet e mia për letërsinë dëshiroj që të mos përqendrohem shumë në anën sociologjike dhe politike e veprës, por më shumë te vlerat e saj letrare, të cilat mbeten edhe kur njeriu mund të mos jetë dakord me pikëpamjet ideologjike që ka vepra. Dhe jam përpjekur ta them që nuk është e rëndësishme që Dritëroi sulmoi burokracinë, sepse këtë mund ta bënte kushdo dhe me fjalë të mëdha propagandistike, siç bëhej gjithandej, por këtë ai e bëri me letërsi, e bëri me art, me një humor të jashtëzakonshëm, që vazhdon të mbetet edhe sot. Mund të marr thënien më të shkurtër nga esetë e shokut Zylo, “Miqfiq”. Vetëm Dritëroi mund ta bënte këtë.
Por besoj se drejtuesit e kohës i trembeshin më shumë shkrimtarëve të talentuar, se atyre mediokër…
Ka pasur edhe udhëheqës të kohës që kanë qenë kundër daljes së librit, sepse nuk e kanë quajtur libër të realizmit socialist, por kjo ka qenë mënyra përmes së cilës Dritëroi neve që e kuptonim se çfarë po bënte, të na rrëmbente dhe ta mbronim, pavar ësisht se çfarë thuhej kundër tij. Ju e vini theksin tek ata që e sulmonin, por të mos harrojmë që ka qenë edhe ajo anë që e donte, e mbështeste, duke ditur që ishte funksionar i lartë, por duke kuptuar që me njerëz të tillë ne mund të jetojmë, mund ta kapërcejmë edhe kohën e vështirë.
A ka pasur në atë kohë një rivalitet mes Kadaresë dhe Agollit se kush mbante kreun e letërsisë?
Sigurisht që ka pasur dhe është më se normale. Këtë gjë ne të gjithë e dinim. Dhe mund të thuhet se edhe në atë kohë ekzistonin palët në njërën anë dhe në anën tjetër, edhe nga shkrimtarë të njohur. Problemi është si ta trajtojmë këtë dukuri. Sigurisht që janë çështje të rivalitetit në krijimtari. Kjo është një gjë njerë zore dhe aq më tepër, mund ta themi pa asnjë dyshim se ka qenë një epokë e presidiumeve dhe edhe në art e muzikë ishte problemi se kush ishte më i miri e më i pari. Ishte një reflektim i drejtpërdrejtë i hierarkisë politike. Në qoftë se hierarkia politike e përqendronte çështjen se kush është i pari, kush është udhëheqësi, kush është Skënderbeu i ri, kjo gjë transmetohej në të gjitha qelizat e jetës politike, kulturore të Shqipërisë. Dhe njerëzit, në këtë prizëm, duke huazuar nga politika, përpiqeshin të zgjidhnin këtë dilemë kush ishte më i madh, Dritëroi apo Ismaili. Kjo mënyrë të arsyetuari nuk vlen fare për artet dhe letërsinë, sepse secili sjell botën e tij. Ky lloj arsyetimi është tërë sisht i gabuar edhe sot, mbështetur nga një frymë patriarkale, krahinore e prapambetur, e cila shkon deri atje sa të bëjë të njëjtën gjë: kush është poeti kombëtar, Fishta apo Naimi?
Unë them që këto gjëra edhe për Fishtën e Naimin, dhe Dritëronë e Ismailin duhen flakur tej. Madje, do t’ju kujtoja edhe debatin Qose–Kadare.
Kam qëndruar pranë tyre, u njoh edhe të meta dhe po të kisha cinizmin, siç e shfaqi dikush këto ditë me fotografi, do të flisja për këto anë, por as kam folur e as do të flas për këto anë. Atëherë kam shkruar: për mua është fatkeqësi kur njerëzit e shquar të vendit hyjnë në një konflikt që merr përmasa publike, sepse në këtë konflikt përzihet kush të dojë. Dhe rezultati është që dalin në plan të parë të metat e këtyre njerëzve, kurse unë dua që në plan të parë të dalin vlerat e tyre. E them këtë, sepse sot ka njerëz që në mënyrë të papëlqyeshme duan të hedhin poshtë edhe Skënderbeun, edhe Ismail Qemalin, edhe Fan Nolin… Ne kemi nevojë për vlerat e këtyre njerëzve, çfarë kanë bërë për Shqipërinë me punën e tyre.
