Nga Maria Josefina Lanzi, LA NACION
Para disa ditësh, një vend i vogël në Evropën Juglindore bëri lajm për një ngjarje të pazakontë: kryeministri i tij, Edi Rama, njoftoi të enjten e kaluar emërimin e një ministreje të gjeneruar nga inteligjenca artificiale. Dhe ajo që premtonte inovacion, nuk vonoi të zgjonte debate në disa vende, rreth dobisë dhe objektivitetit të këtij mjeti.
Po, funksionarja e re, e pagëzuar me emrin Diella (që do të thotë “diell” në shqip), nuk ekziston fizikisht. Megjithatë, ajo do të jetë përgjegjëse për të gjitha vendimet mbi tenderët e prokurimeve publike për të garantuar që ato të jenë “100% të lira nga korrupsioni” dhe që të gjithë fondet publike, të përfshira në këtë procedurë, të jenë “plotësisht transparente”, sipas informacionit të shpërndarë nga AP. Lajmi u bë i ditur nga vetë kryeministri teksa shpalli përbërjen e qeverisë së tij të katërt radhazi.
Sipas ekspertëve, Shqipëria përballet me sfida strukturore të korrupsionit në prokurimet publike, lidhje politike-biznesi dhe besim të ulët institucional. Rama është prej më shumë se një dekade kryeministër dhe synon që vendi të anëtarësohet në Bashkimin Evropian, i cili ka standarde të larta në luftën kundër korrupsionit. Pikërisht ky mjet do të shqyrtonte çdo tender ku qeveria kontrakton kompani private dhe “do të vlerësonte në mënyrë objektive meritat e secilës”, sipas The Guardian.
“Në parim, ideja duket tërheqëse: një entitet plotësisht objektiv dhe i pakorruptueshëm që merr vendime të bazuara në informacionin e tenderëve. Megjithatë, ky ideal nuk qëndron në praktikë”, thekson Jorge Vilas Díaz Cordero, drejtor i Observatorit të IA-së në Shkollën e Qeverisjes së Universitetit Austral.
Ekspertët theksojnë se, për të kuptuar nëse ky mjet mund të përmirësojë transparencën, është e domosdoshme të shtrohet pyetja se kush dhe si e ka trajnuar këtë inteligjencë artificiale. Një nga pikat më të debatueshme është se nuk është bërë e ditur qartë publikisht me çfarë të dhënash është trajnuar Diella, çfarë kriteresh vendimmarrjeje ndjek dhe cilët mekanizma të kontrollit të jashtëm e mbikëqyrin.
“Mungesa e transparencës në proceset e prokurimeve publike mund të vazhdojë të ekzistojë, sepse ndoshta është trajnuar për të favorizuar ndonjë kompani të caktuar dhe për të përjashtuar një tjetër; janë të gjitha situata që nuk mund të dihen nëse nuk ka transparencë në atë proces”, shpjegon Gastón Pérez Alfaro, profesor në UCEMA.
Me fjalë të tjera, çdo inteligjencë artificiale është ndërtuar, trajnuar dhe kalibruar nga njerëz, me vlera, përparësi dhe këndvështrime të botës. “Rreziku qëndron tek besimi se algoritmet janë të paanshme kur në të vërtetë ato pasqyrojnë — dhe ndonjëherë amplifikojnë — paragjykimet e pushtetit që i krijon. Nuk ka IA të pastër, ajo nuk është objektive as neutrale, gjithmonë bart një botëkuptim; objektiviteti nuk garantohet me makina, por me pluralizëm, auditim dhe kontroll qytetar”, shton Vilas Díaz Cordero.
Mariana Olier, avokate specialiste në të drejtën ndërkombëtare dhe inteligjencën artificiale, pajtohet dhe thekson: “Nëse sistemi ushqehet me informacion historik që përmban paragjykime, ekziston rreziku që ato të përsëriten ose madje të thellohen nga modeli”.
Një tjetër pikë që theksojnë ekspertët është se inteligjenca artificiale nuk ka aftësi për të kuptuar kontekstin. “Nëse IA trajnohet me të dhëna lokale, për shembull, modelet e kontraktimeve, ajo mund të identifikojë parregullsi ose anomali tipike të atij mjedisi. Mund të ndihmojë në njohjen e modeleve kontekstuale, por nuk e kupton kontekstin si një person i vërtetë”, shpjegon Antonella Stringhini, avokate dhe drejtoreshë akademike e projekteve të Inteligjencës Artificiale në UBATEC.
Ekspertët bien dakord se më e mira është të kombinohet efikasiteti i IA-së me kriterin njerëzor. IA mund të ndihmojë në kursimin e kohës dhe burimeve, por vendimmarrja njerëzore është thelbësore. “Është e rëndësishme që njeriu të rishikojë, të vërtetojë dhe të shtojë variabla që IA nuk mund t’i përfshijë, sepse lidhen me dimensionin njerëzor. Por fakti që IA përshpejton një proces tenderimi nuk nënkupton që ai të jetë i përjashtuar nga korrupsioni”, thekson Lourdes Puente, politologe dhe drejtoreshë e Shkollës së Politikës dhe Qeverisjes në UCA.
Ajo shton se, duke qenë se nuk dihet se si është trajnuar Diella, nuk njihet as nëse mbart paragjykime të tjera. “Çdo gjë tjetër që i shtohet, rrezikon të përfshijë paragjykim. Dhe nuk duhet harruar që edhe vetë rregullat kanë paragjykimin politik të atyre që i hartojnë”.
Edhe Vilas Díaz Cordero pajtohet, duke shpjeguar se dixhitalizimi mund të ndihmojë në transparencë, por pa reforma të thella dhe pa një qytetari aktive, teknologjia rrezikon të mbetet thjesht “kozmetikë apo marketing”. “IA mund të jetë një mjet i dobishëm për të zbuluar parregullsi në volume të mëdha të dhënash, por nuk mundet, më vete, ta zhdukë korrupsionin. Madje mund të shndërrohet në një fasadë teknokratike që simulon kontroll, ndërsa fsheh forma të reja të mungesës së transparencës”, shton ai.
Stringhini sugjeron auditimin e kodit, modeleve, të dhënave të trajnimit dhe kritereve të vendimmarrjes. Ajo nxit gjithashtu që të dhënat e përdorura për trajnim të dokumentohen, të jenë publike ose së paku të aksesueshme për organet e kontrollit dhe vendimet e Diella-s të mbikëqyren nga njerëz.
“Edhe pse IA mund të ndihmojë në optimizimin e proceseve dhe rritjen e efikasitetit, ajo nuk është një zgjidhje magjike: kërkon transparencë, auditim dhe kontroll të vazhdueshëm njerëzor për të shmangur rreziqe të reja”, shton Olier. Sipas saj, që sistemi të gjenerojë besim, qeveria duhet të garantojë hapjen e të dhënave të përdorura, të lejojë auditime dhe të sigurojë mbikëqyrje njerëzore në çdo moment. Përndryshe, rrezikohet që korrupsioni të transferohet te algoritmi, duke mos e zgjidhur problemin e vërtetë dhe duke krijuar burime të reja jotransparente.
Ajo sjell gjithashtu një dilemë tjetër: kush mban përgjegjësinë për vendimet e marra nga IA? Me fjalë të tjera, Diella nuk ka personalitet juridik, prandaj mbetet e hapur pyetja se kush mban përgjegjësinë për çdo vendim që sjell rezultate të padrejta ose cenon të drejtat e qytetarëve.
