Nga Ilir Kalemaj
Konfliktet e shpeshta, eskalimi i tyre, përfshirja e fuqive kryesore globale dhe aktorëve rajonalë kanë dhënë sinjale alarmi për një luftë të re të ftohtë madje me disa ekspertë dhe studiues, por edhe ushtarakë aktivë që kanë lëshuar alarmin për hyrjen zyrtarisht në luftën e tretë botërore. Ndonëse të pashpallur. Por përtej sensacionalizmit të termave, le të analizojnë shkurtimisht luftën e fundit Izrael-Iran dhe pasojat afatshkurtra që mund të sjellë.
Së pari, duhet thënë që shkëmbimet e drejtpërdrejta ushtarake të prillit 2024 midis Izraelit dhe Iranit shënuan një përshkallëzim të ndjeshëm në rivalitetin e tyre të gjatë, duke kaluar nga konflikti indirekt apo lufta me proxy-në konfrontim të hapur. Pasojat kanë implikime të thella gjeopolitike, duke rritur rreziqet e një konflikti më të gjerë rajonal, duke ndikuar në tregjet globale të energjisë dhe zinxhirët e furnizimit, dhe duke imponuar kosto sociale për të dy kombet. Përpjekjet ndërkombëtare janë përqendruar kryesisht në uljen e tensioneve, por tensionet themelore dhe objektivat strategjike vazhdojnë të nxisin paqëndrueshmëri.
Konfrontimi i drejtpërdrejtë ushtarak mes dy fuqive rajonale nisi në prill 2024 me një sulm të Izraelit ndaj ambasadës iraniane në Damask të Sirisë e cila përfaqëson një pikë kritike në një rivalitet të karakterizuar prej kohësh nga angazhime indirekte dhe operacione të fshehta. Të kuptuarit e sfondit historik dhe katalizatorëve të menjëhershëm është thelbësore për të kuptuar rëndësinë e këtij përshkallëzimi. Përgjatë viteve 2010–2020 kemi pasur një luftë kibernetike të vazhdueshme, vrasje të personave kyç iranianë si shkencëtarë të energjisë bërthamore apo anëtarë të gardës revolucionare si dhe sulmet ajrore që karakterizojnë luftën në hije. Më pas një përshkallëzim në vitet 2023–2024. Konflikti u intensifikua sidomos pas sulmit të Hamasit ndaj Izraelit në vitin 2023. Irani u fajësua për mbështetjen e sulmit, duke nxitur hakmarrjen izraelite kundër objektivave të lidhura me Iranin.
Shkaku i menjëhershëm për shkëmbimet e drejtpërdrejta ushtarake ishte një sulm ajror izraelit më 1 prill 2024, i cili shënjestroi dhe shkatërroi ndërtesën e aneksit të konsullatës iraniane në Damask të Sirisë. Ky sulm rezultoi në 16 viktima, përfshirë Gjeneral Brigade Mohammad Reza Zahedi, një komandant i lartë i Forcës Quds, dhe shtatë oficerë të tjerë nga Trupat e Gardës Revolucionare Islamike (IRGC), së bashku me dy civilë sirianë. Ambasadori iranian, megjithatë, i mbijetoi sulmit. Irani e dënoi shpejt sulmin, duke e parë sulmin ndaj kompleksit të tij diplomatik si një shkelje të drejtpërdrejtë të sovranitetit të tij dhe duke u zotuar për hakmarrje të menjëhershme. Ndërkohë, menjëherë më pas Irani nisi një sulm të drejtpërdrejtë në shkallë të gjerë me raketa dhe dronë ndaj Izraelit në Prill 2024, pas një sulmi izraelit ndaj konsullatës së tij në Damask. Izraeli u përgjigj me një kundërsulm të kufizuar, por të saktë, thellë në Iran, duke shënuar një shkëmbim të drejtpërdrejtë të paparë më parë midis dy shteteve.
Një nxitës kryesor i veprimeve të Izraelit është shqetësimi i tij i hershëm dhe i thellë në lidhje me programin bërthamor të Iranit që përparon me shpejtësi, të cilin e sheh si një kërcënim ekzistencial. Kryeministri izraelit Benjamin Netanyahu deklaroi në mënyrë të qartë se “Operacioni Lion në Ngritje”, një seri sulmesh ndaj objekteve bërthamore iraniane, vendeve të raketave dhe komandantëve ushtarakë, u iniciua në përgjigje të inteligjencës që tregonte se Irani po “i afrohej pikës pa kthim” në zhvillimin e një arme bërthamore. Ky operacion u formulua si një masë parandaluese që synonte “zvogëlimin e kërcënimit iranian ndaj vetë mbijetesës së Izraelit”.
Përsa i përket kostove ekonomike këto mund të jenë disa: Së pari, mund të kemi, rritje të ndjeshme të çmimit të naftës, më e madhja që nga kulmi i luftës Rusi-Ukrainë. Një rritje prej së paku 7 përqind në fakt u vu re që pas sulmeve fillestare, por ekspertët vlerësojnë një potencial për të kaluar 120 dollarë/fuçi (nëse përshkallëzohet). Po ashtu, kostot e transportit janë tashmë në rritje për shkak të ndryshimit të rrugëtimit të Detit të Kuq, por priten rritje të mëtejshme me zgjerimin e konfliktit dhe potencialisht me kërcënimin iranian të ngushticës së Hormuzit. Ndërkohë dhe tregtia që kalon nga kanali i Suezit ka rënë me dy të tretat përgjatë 2024-ës ndërsa SHBA njofton që ka gati plane sulmi ushtarak ndaj kanalit të Panamasë si dhe Groenlandës nëse mungojnë zgjidhjet politike që do të thotë marrje në kontroll të tyre nga amerikanët. Të gjitha këto mund të çojnë në rrezik të përhapjes së shpejtë të riskut financiar, paqëndrueshmëri politike, ikje të kapitalit nga tregjet në zhvillim, rënie e valutave, inflacion dhe për rrjedhojë dhe rritje të normave të interesit. Një situatë që mund t’i rrisë shumë kostot e të bërit biznes por edhe të bjerë mbi konsumatorët, përfshirë ata të vendeve të zhvilluara por edhe në zhvillim si Shqipëria.
Disa parashikime të tjera afatshkurtra mund të jenë tensione më të gjera rajonale. Nëse vazhdohet me intensitetin aktual të katër ditëve të fundit, shkëmbimi i drejtpërdrejtë ushtarak midis Iranit dhe Izraelit, rast i veçantë se nuk ndajnë kufi, mund të nxisë një konflikt më të gjerë në rajon, ndonëse për momentin, të dyja palët dukeshin se po kërkojnë të shmangnin përshkallëzimin në shkallë të plotë.
Nga ana tjetër,komuniteti ndërkombëtar, përfshirë SHBA-në dhe shtetet e Gjirit, po bëjnë thirrje për uljen e tensioneve. Turqia si një aktor kryesor rajonal, por edhe vendet e Gjirit, veçanërisht Arabia Saudite dhe Emiratet e Bashkuara Arabe, kanë shprehur shqetësim në lidhje me agresionin izraelit dhe ndikimin e tij destabilizues në rajon. Ndërkohë, pavarësisht përplasjeve të drejtpërdrejta, konflikti është kthyer kryesisht në një luftë në hije përmes ndërmjetësve, sulmeve kibernetike dhe operacioneve të fshehta. Nuk duhen anashkaluar as shqetësimet bërthamore. Tensionet mbi programin bërthamor të Iranit mbeten të larta, me fokus të ripërtërirë ndërkombëtar në parandalimin e përhapjes.
Në thelb, konflikti i prillit 2024 ka ndryshuar rrënjësisht dinamikën e rivalitetit Izrael-Iran, duke e zhvendosur atë nga luftërat proxy dhe përplasjet indirekte në rajon, në një përballje ushtarake të drejtpërdrejtë, megjithëse të kalibruar. Implikimet e qëndrueshme tregojnë për një Lindje të Mesme më të paqëndrueshme dhe të paparashikueshme, ku potenciali për një luftë më të gjerë rajonale mbetet një kërcënim i prekshëm, duke kërkuar angazhim të qëndrueshëm diplomatik ndërkombëtar për të shmangur përshkallëzimin e mëtejshëm.
