Sulmi nga persona serbë të armatosur rëndë në Banjskë, në Kosovën veriore, në fund të shtatorit ka ngritur pikëpyetje serioze në lidhje me të ardhmen e përpjekjeve të ndërmjetësimit të Bashkimit Evropian midis Beogradit dhe Prishtinës.
Vrasja e një oficeri policie në Kosovë në fund të shtatorit nga një bandë serbësh të armatosur, tre prej të cilëve gjithashtu vdiqën, ka nënvizuar dështimin e bisedimeve të udhëhequra nga Bashkimi Evropian për të zgjidhur marrëdhëniet ndërmjet Serbisë dhe Kosovës, thonë ekspertët.
Dy javë pas sulmit, shumë pyetje mbeten pa përgjigje.
Serbia ka mohuar armatosjen ose kontrollin e personave të armatosur serbë, të cilët udhëhiqeshin nga një figurë famëkeqe me lidhje të forta me Partinë Progresive në pushtet të Serbisë, Milan Radoiçiq.
Por arsenali që ai grumbulloi, pjesë të të cilit kishin kaluar nëpër duart e shtetit serb brenda pesë viteve të fundit, do të jetë një shqetësim domethënës për NATO-n, e cila ka ende paqeruajtës në vend pothuajse një çerek shekulli që nga vendosja e tyre për herë të parë në fund të luftës së Kosovës 1998-1999.
Kosova me shumicë shqiptare shpalli pavarësinë në vitin 2008 me mbështetjen e fuqive të mëdha perëndimore, por Serbia nuk e ka njohur humbjen e ish-krahinës së saj dhe BE-ja ka luftuar për të ndërmjetësuar atë që ajo e quan një “normalizim të marrëdhënieve” pothuajse që atëherë.
Megjithatë, shumë nga marrëveshjet që ajo ka ndërmjetësuar nuk janë zbatuar kurrë, ndërsa serbët etnikë në Kosovën veriore, ku ndodhi sulmi i shtatorit, ende e refuzojnë kryesisht qeverisjen nga Prishtina, duke argumentuar se përballen me diskriminim.
Analistët në Beograd dhe Prishtinë ranë dakord se incidenti nuk reflekton mirë te BE-ja si ndërmjetëse. Kjo tregon se dialogut në Bruksel i mungon një “kuptim i vërtetë”, tha analisti politik me bazë në Beograd, Ognjen Gogic, ndërsa analisti politik Agon Maliqi në Prishtinë tha se kishte konfirmuar “se dialogu ka arritur në një qorrsokak”.
Në planin afatshkurtër, fokusi do të jetë te siguria. Çfarë ndodh me dialogun politik është thjesht një hamendësim.
Dialogu i udhëhequr nga BE-ja ka vdekur tashmë?
Tre persona të armatosur serbë vdiqën në operacionin policor që pasoi vrasjen e një oficeri në orët e para të 24 shtatorit, kur personat e armatosur u barrikaduan brenda territorit të një manastiri ortodoks në Banjskë, në Kosovën veriore të populluar kryesisht nga serbët.
Duke nënvizuar hendekun midis dy palëve, Kosova e shpalli policin e vrarë hero kombëtar, ndërsa Serbia shpalli ditë zie për tre serbët e vdekur të përfshirë në vrasjen e tij.
Por Adnan Cerimagic, një analist i Ballkanit Perëndimor në Iniciativën Evropiane të Stabilitetit me qendër në Berlin, tha se dialogu i udhëhequr nga BE-ja ishte “kolapsuar shumë kohë përpara sulmit në Banjskë”.
Vetëm gjashtë muaj më parë, në shkurt, presidenti serb Aleksandër Vuçiç dhe kryeministri i Kosovës Albin Kurti kishin rënë dakord, por nuk kishin nënshkruar, një marrëveshje të shumëpritur “normalizimi” që përfshinte dhënien e më shumë pushteti zonave me shumicë serbe të Kosovës, duke hapur një rrugë drejt integrimit të mëtejshëm të Kosovës në institucionet ndërkombëtare dhe – sipas shumicës së analistëve – pranimit de facto të Serbisë të ish-krahinës së saj jugore si një shtet i pavarur.
Pasoi një aneks zbatimi, përsëri pa nënshkrime, por asgjë nuk ka lëvizur në pikat kyçe në muajt që kanë kaluar që nga ajo kohë. Në shtator, shefi i politikës së jashtme të BE-së Josep Borrell u ankua për atë që ai tha se ishte një “mungesë angazhimi” nga palët.
Përshkallëzimi ndoshta daton nga viti i kaluar, kur një mosmarrëveshje për targat e automjeteve të lëshuara nga Serbia të përdorura nga serbët e Kosovës çoi në ngritjen e barrikadave serbe, arrestime dhe përfundimisht një largim masiv nga sektori publik të serbëve në veri. Serbët janë të shqetësuar nga prania në rritje e policisë së Kosovës në veri dhe shpronësimi i tokës për rajone të reja policie. Kur u mbajtën zgjedhjet në prill të këtij viti për katër komunat me shumicë serbe në veri, serbët lokalë i bojkotuan ato. Kur kandidatët shqiptarë etnikë për kryetar komune fituan në mënyrë të pashmangshme, qeveria e Kurtit u kërkoi atyre të merrnin detyrën, duke shkaktuar dhunë. BE-ja dhe SHBA-ja vendosën sanksione financiare ndaj Prishtinës.
Një pikë e madhe ngërçi është çështja e të drejtave serbe, i mishëruar në atë që duhet të jetë një Asociacion i Komunave me Shumicë Serbe që u dakordua për herë të parë nga të dyja palët një dekadë më parë. Kurti i ka rezistuar prej kohësh një entiteti të tillë, duke e parë atë si një mjet potencial destabilizimi që do ta bënte Kosovën jofunksionale.
Gogic tha se përpara sulmit në Banjskë, Beogradi kishte epërsinë pas sanksioneve të vendosura ndaj Kurtit dhe refuzimit të tij për të krijuar Asociacionin e Komunave me Shumicë Serbe. “Por tani kemi një kthesë”, tha ai. “Beogradi është i detyruar të mbrohet, ndërsa Prishtina ka marrë konfirmimin për pretendimet e saj për situatën në veri të Kosovës.”
Cerimagic tha se BE-ja dhe Shtetet e Bashkuara ishin fajtorë për “pretendimin se Serbia pranoi marrëveshjen e Brukselit të shkurtit 2023”.
Ai e quajti marrëveshjen një “copy paste” të marrëveshjes së vitit 1972 me të cilën Gjermania Perëndimore dhe Lindore ranë dakord të njihnin dhe respektonin autoritetin dhe pavarësinë e njëra-tjetrës.
Kjo, tha ai, “ka të bëjë me njohjen de facto”, diçka që Vuçiç dhe ministri i tij i jashtëm, Ivica Daçiç, e bënë shumë të qartë se ishin kundër.
“BE-ja dhe SHBA-ja pretenduan gjithashtu se ky qëndrim i Serbisë do të ndryshonte vetëm nëse Kosova do të fillonte zbatimin e Asociacionit të Komunave me Shumicë Serbe”, tha Cerimagic për BIRN.
BE-ja duhet të ndalojë së pretenduari, tha ai, dhe të krijojë një rrugë të qartë për integrimin e Kosovës dhe Serbisë me bllokun, duke ua shpjeguar përfitimin nga kjo serbëve të veriut të Kosovës.
“Në një kohë kur Serbia ka ngecur në procesin e saj të anëtarësimit në BE dhe Kosova nuk mundet as të aplikojë për anëtarësim, mungesa e përgjigjeve për këto pyetje e dobëson fatalisht BE-në”, tha Cerimagic.
BE-ja pret të “përcaktojë faktet”
Ndërmjetësuesi kryesor i BE-së në bisedime, Miroslav Lajçak, nuk e ka vizituar as Kosovën dhe as Serbinë që nga sulmi në Banjskë. Ai u shfaq këtë muaj në një konferencë rajonale të sigurisë në Mal të Zi, ku tha se vendet anëtare të BE-së kishin mbajtur qëndrimin se “pasi të kemi përcaktuar faktet, do të nxjerrim përfundimet tona”.
I pyetur për përfshirjen e Radoiçiqit, ambasadori i BE-së në Kosovë, Tomas Szunyog, ishte po ashtu i kujdesshëm, duke thënë në emisionin Kallxo Pernime të BIRN: “Ne shohim disa postime në mediat sociale, shohim disa deklarata publike dhe mendoj se duhet të shohim prova më specifike.”
Çdo tregues i gjurmëve të shtetit serb në sulm do të ishte shumë i dëmshëm për besueshmërinë e Beogradit në Bruksel dhe do të ngrinte pikëpyetje rreth synimeve përfundimtare të presidentit Vuçiç ndaj Kosovës veriore.
“Prioriteti në këtë moment duhet të jetë parandalimi i shumë më tepër gjakderdhje në të ardhmen e afërt”, tha Cerimagic.
Engjëllushe Morina në Këshillin Evropian për Marrëdhëniet me Jashtë me qendër në Berlin, ECFR, tha për BIRN: “Për momentin, situata nuk është vetëm politike, por edhe një çështje sigurie.”
Fokusi i menjëhershëm do të jetë në qetësimin e situatës në terren, tha ajo, “dhe më pas do të konsiderohet kthimi në dialog”.
Por a mund të vazhdojë jeta sikur s’ka ndodhur asgjë?
Morina tha se “ndërtimi i besimit” do të ishte i nevojshëm ndërmjet Kosovës dhe BE-së si ndërmjetëse, jo vetëm për shkak të sanksioneve financiare të vendosura ndaj Prishtinës nga Brukseli pas një shpërthimi të mëparshëm të dhunës në veri në maj, për të cilin BE-ja fajësoi qeverinë e kryeministrit Kurti.
Refuzimi i pesë prej 27 anëtarëve të BE-së për ta njohur Kosovën si të pavarur kishte çuar në një qëndrim “të pabarabartë” ndaj Kosovës, argumentoi Morina.
“Kjo i ka dhënë pushtet Serbisë që të mos e trajtojë Kosovën si të barabartë”, tha ajo.
Maliqi, analist i politikave me bazë në Prishtinë, tha se asnjëra palë nuk i njeh “shpërblimet si të mjaftueshme” dhe nuk u beson garancive të ofruara nga BE-ja dhe SHBA-ja.
Kjo është pjesërisht rezultat i ritmit të akullt të integrimit në BE dhe humbjes së besimit dhe entuziazmit publik për procesin.
Maliqi tha se BE-ja do të tregohej më e zgjuar po të fokusohej më pak në “ndëshkime dhe kërcënime” dhe më shumë në shpërblimin e “sjelljes së mirë”.
Morina dhe Maliqi thanë se BE-ja është e ndarë në lidhje me masat që mund të merren kundër Serbisë, nëse konsiderohet se është përfshirë.
Është interesante se në përgjigjen e tij të parë ndaj incidentit, Borrell e quajti atë një “sulm terrorist”. Por në një fjalim në Parlamentin Evropian më 3 tetor, ai tha se personat e armatosur ishin “në mes të një operacioni të madh kontrabande armësh” kur sulmuan policinë.
“Qasja që i sheh të dyja palët përgjegjëse për përshkallëzimin dhe ngërçin në dialog vazhdon të mbizotërojë”, tha Maliqi. Pra, çdo sanksion i rëndësishëm kundër Serbisë “duket i vështirë, duke marrë parasysh ndarjen brenda BE-së”.
BE-ja nuk iu përgjigj një kërkese për koment mbi hapat e saj të ardhshëm.
Çështja e ekstradimit
Mënyra se si trajtohet rasti kundër Radoiçiqit është një tjetër pengesë e mundshme për dialogun.
Pasi pranoi se e drejtoi ai bandën, Radoiçiqi u arrestua në Serbi, ku prokurorët e akuzuan atë për “krime të rënda kundër sigurisë së përgjithshme” dhe për blerjen e armëve, municioneve dhe mjeteve shpërthyese nga Tuzla, në Bosnjë dhe Hercegovinë, të cilat më pas iu dorëzuan në Beograd.
Një gjykatë e Beogradit hodhi poshtë një kërkesë që ai të mbahej në paraburgim, megjithëse i konfiskoi pasaportën dhe e urdhëroi të mos largohej nga vendi.
Gogiç tha se Kosova ka të ngjarë të kërkojë ekstradimin e Radoiçiqit dhe të dyshuarve të tjerë. Ministrja e drejtësisë së Kosovës, Albulena Haxhiu, tha se Radoiçiqi do të përfshihej në një urdhër-arresti të Interpolit nga Kosova duke pasur parasysh atë që ajo tha se ishte refuzimi i Serbisë për të bashkëpunuar në çështjet penale me Kosovën.
Me përfundimin e mandatit të Borrelit vitin e ardhshëm dhe thashethemeve se Lajçaku do të lëvizë gjithashtu, Gogic tha se ishte jorealiste të pritej që dialogu Kosovë-Serbi të rifillonte.
“Shtrohet pyetja – kush në përgjithësi ka ndikim të mjaftueshëm për të thirrur negociata të reja dhe për të ushtruar presion mbi palët që të respektojnë angazhimet e tyre?”, pyeti ai.
Lajçaku nuk iu përgjigj kërkesës për koment për të ardhmen e dialogut dhe pozicionin e tij si ndërmjetësues./BIRN
