Nga Fred Skulthorp, UnHerd
Është një e diel e avashtë në Kukës, Shqipëria veriore, teksa përpiqem t’i mbush mendjen Bedriut, një 40-vjeçar, në barin Liverpool House se vajtja në Angli mund të mos jetë ndonjë ide aq e mirë. “Sikur të kisha tre mijë paund do ta kisha blerë një barkë që nesër”, thotë babai i dy fëmijëve. “Nëse nuk mbytesh në det, do të të dëbojnë”, i them. Ai buzëqesh. Nuk beson asgjë nga ato që i them: britanikët nuk e duan atje; vendi është në rënie; politikanët po përpiqen me dëshpërim të mbyllin dyert. Bedriu nuk është i vetëm në dëshirën për të ikur. Britania është destinacioni i natyrshëm: vendasit thonë se 4 në 5 banorët të qytetit kanë familjarë që jetojnë apo kanë jetuar më parë në Mbretërinë e Bashkuar. A ka ndonjë që dëshiron të qëndrojë? Pronarët e Liverpool House tundin kokën në shenjë mohimi. Flas me një mësues, një polic, një djalosh 16-vjeçar. Të gjithë planifikojnë të vijnë në Britani, në mënyrë të ligjshme apo të paligjshme, me varkë, kamion, aeroplan. E ndërsa Britani bën hapa prapa, miti i madhështisë së saj, shpresa për të, jeton në imagjinatën e ndezur të këtyre njerëzve.
I pyes nëse shqetësohen për çka ndodh me Kukësin, por është një pyetje e kotë. Gjithçka është për arsye ekonomike – njerëzit ikin gjetkë nëse paguhen më mirë. Një dekadë migracioni të paprecedent në këtë vend është provë e kësaj. Besnikëria për tokën e komunitetin ka humbur. E megjithatë, përpiqem të ringjall idenë e vdekur: a nuk ka më dinjitet të jesh profesionist në Shqipëria se sa punëtor i rëndomtë në Britani? “E kam pasur dinjitetin për 20 vjet”, thotë një polic me cigare pas nesh. “Tani nuk kam asgjë”. Për të vërtetuar çka thotë, më merr me vete në patrullim. “Shiko!”, më thotë, duke treguar me gisht rrugën. “Vetëm pleq, nuk ka të ardhme”. Korrupsion e shpërfillje, kjo është historia e Kukësit që më tregon. Një vend ku pas rënies së komunizmit nuk pati më zhvillim. Vepra e fundit e madhe që u përfundua në kohë? Një bunker bërthamor i urdhëruar nga diktatori i çmendur Enver Hoxha, i përfunduar pikërisht teksa Lufta e Ftohtë po mbaronte.
Jashtë qytetit, drejtohemi tek ajo që është bërë e njohur si zona e eksodit: fshatrat e vendosura rrëzë kodrave të një vargmali të quajtur Bjeshkët e Nëmura, prej nga shumica e meshkujve janë larguar për të punuar në të zezë në Angli. Këtu udhëtimi përmes La Manshit nis të marrë kuptim. Në një fshat të braktisur, Zehrija del nga shtëpia e rregulluar së fundmi. Tre vjet më parë, i biri zbarkoi në brigjet e Kentit. Shkoi në qytet, i hipi trenit dhe i kaloi tre vitet që vijuan në ndërtimin e apartamenteve luksoze në Londër. Paratë që dërgoi shërbyen për operacionin e nënës në zemër. “Po të mos ishte për të, do të kisha vdekur”, thotë.
Shpejt, e gjitha kjo mund të marrë fund. Secili nga ata që flas në Shqipëri, që nga princi i kurorës deri te sportelisti i hotelit, përpiqet të imagjinojë një të ardhme në të cilën gjysma e popullsisë nuk largohet. E dinë që qeveria britanike por përpiqet të mbyllë dyert. Në lajme jepen ministrat konservatorë që kërkojnë heqjen e së drejtës për azil për shqiptarët dhe skema të shpejta dëbimi. Shumë nga ata që hyjnë ilegalisht po kthehen mbrapsht. Dhe për një vend ku 31% e GDP mbështetet mbi pará të dërguar nga emigrantët ky nuk është lajm i mirë. Ekonomia e diasporës së madhe po nis të vihet në provë. Popullsia po plaket. Në disa qytete, pacientët duhet të shkojnë në Kosovë apo Greqi për kujdes shëndetësor. Shkollat po zbrazen. Përtej kryeqytetit, seksione të mëdha të shoqërisë civile janë virtualisht inekzistente sepse nuk ka asnjë që të bëjë punët që kërkohen. Banka Botërore parashikon që shpejt një e treta e vendit mund të jetë nën nivelin e varfërisë. Kjo vjen pavarësisht rritjes së vazhdueshme të GDP në dekadën e fundit – e nxitur kryesisht nga investimet e huaja. Për ata që kanë mbetur pas, mosha e eksodit po nis të ikë.
Në Ditën e Pavarësisë, nipi i mbretit të fundit të Shqipërisë, Princi i Kurorës Leka, më shëtit nëpër kryeqytet. Së fundmi ai theu heshtjen e u shfaq përkrah Piers Morgan dhe liderit të Reform UK, Richard Tice, për të mbrojtur bashkatdhetarët e tij pas fjalëve të Suella Braverman për pushtim shqiptar në Kent. Kur e takova, princi ishte gjithë shpresa për vendin. Duke më drejtuar bulevardeve të Tiranës, më flet jo vetëm për të kaluarën e vendit por edhe për premtimin për të ardhmen. Kalojmë pranë Bankës Kombëtare në rindërtim, një vend që shpejt do të koordinojë investimet në rritje në sektorin e turizmit. Pavarësisht pandemisë, vizitorët në vend sollën më tepër të ardhura se kurrë më parë. Vinçat ngrihen mbi pallate në ndërtim e sipër.
“Shqipëria gjithmonë ka qenë në skaj të perandorive të mëdha dhe kjo është çka e bën unike”, më thotë teksa i afrohemi pallatit të gjyshit të tij, Mbretit Zog. Ishte kolonia e fundit evropiane e Perandorisë Otomane, e fundit nën formën më të egër të komunizmit. Në Shqipëri, historia shpesh ndodhte me vonesë. Por tani është në pararojë të përpjekjeve për zgjidhjen e problemit global të eksodit ndërkombëtar. Është bërë terreni testues për politika të ndryshme që synojnë ndalimin e njerëzve të largohen nga vendi. Investimet britanike për nxitjen e ekonomive lokale e për të parandaluar largimin kanë sjellë 6 milion paund të derdhura në rajonin e Kukësit. Paratë do të përdoren për ndërtimin e infrastrukturës dhe ndezur shpresën e rajonit për t’i bërë Alpet shqiptare destinacion turistik. Në një vend të lodhur nga abuzimet e politikanëve me fondet publike ka skepticizëm. Por modeli i investimit ka kuptim dhe 6 milionët e investuar janë hiçgjë krahasuar me 150 milion paund që vlerësohet se do të ishte kostoja për gjetjen dhe dëbimin e atyre që kanë hyrë ilegalisht vetëm gjatë këtij viti.
Për Lavdrim Krashin, deputet i rajonit të Dibrës, në jug të Kukësit, kjo është vetëm gjysma e problemit. Duhen joshur mbrapsht edhe ata që kanë lënë vendin. “Diaspora është pasuria jonë më e madhe”, më thotë në mbrëmjen e Ditës së Pavarësisë. Ai vetë – ish-menaxher i qeverisje lokale në Londër – është një shembull i vizionit të tij të realizuar në jetë: kthimi i atyre që kanë punuar jashtë për të sjellë përvojën e tyre e për të rigjeneruar Shqipërinë. Edhe të tjerë kanë bërë të njëjtën gjë. Një nga zgjedhësit e tij hyri ilegalisht në Britani dhe arriti deri aty sa t’i servirte ushqim Mbretëreshës. Tani është kthyer në Tiranë dhe drejton një zinxhir të suksesshëm restorantesh. Lavdrimi e bën të qartë se dëshiron të sillen në Shqipëri edhe vlerat e këtyre vendeve, veçanërisht ato të Britanisë.
Kur e dëgjoj këtë, i tregoj historinë e Xhevahirit, mësuesit që takova në Kukës. Para pandemisë, viza britanike i ishte refuzuar. Tani midis punëve si mësues dhe drejtimit të një shkolle anglishteje, ai e kalon kohën duke u përpjekur t’u mbushë mendjen nxënësve të mos largohen. E pyeta në Liverpool House se çfarë u thotë dhe m’u përgjigj duke qeshur: “Është e vështirë të dish çfarë t’u thuash kur edhe vetë e ke mendjen për të ikur”
E pyes Lavdrimin nëse rikthimi i të ikurve, “vlerat britanike” dhe investimet në ekonomitë lokale mund të mjaftojnë vërtet për të ndaluar në të ardhmen joshjen nga pagat më të larta. Ai e ka të vështirë të gjejë një përgjigje. Shumë nga këto mendime shpresëdhënëse varen nga faktorë përtej kontrollit të vendit. Për t’i dhënë fund eksodit, i pëlqen apo jo mendimit progresiv, duhet që vende të tilla si Gjermania, Anglia e Franca të ndalojnë së inkurajuari “rrjedhjen e trurit” me skema vizash. Përveç kësaj, duhet përkushtim nga qeveria shqiptare dhe sipërmarrësit privatë për të investuar në diçka që mund të mos sjellë menjëherë fitime: ekonomitë lokale të shtetit. Të rindërtojnë ekonominë dhe një vend të grryer nga një dekadë hiper-globalizimi.
Pasi fola me Lavdrimin, shkova të shihja statujën e Skënderbeut, një nga heronjtë e Liverpool House (bashkë me Steven Gerrard) i cili shpëtoi Evropën nga avancimi i osmanëve në shekullin e 15-të. Natën e festimeve të Pavarësisë, po përgatitej skena për koncertin e Dua Lipës, këngëtarja anglo-shqiptere e lindur në Londër. Një ditë më parë kishte marrë shtetësinë shqiptare. Kishte shumë të rinj që shkonin n koncert. Ata më kujtuan adoleshentët që kisha parë në Liverpool House, teksa shihnin në TikTok jetën e bashkëmoshatarëve të tyre më fatlumë në Angli.
Nën hijen e ndërtimeve të reja në Tiranë, ata kalonin statujën e Skënderbeut e shkonin drejt dritave të koncertit. M’u kujtua diçka që Bedriu më tha në Liverpool House. “Thellë, thellë, askush nuk dëshiron ta lërë vendin e tij”.
