Mendoni për frazën ‘qytetërime të humbura’ dhe ndoshta do t’ju vijnë në mendje Maja ose Aztekët. Por ka shumë kultura të tjera, më pak të njohura, mbretëri dhe perandori që kanë ardhur dhe kanë shkuar përgjatë historisë së gjatë të njerëzimit. Ja pesë prej tyre, për të cilat duhet të mësoni më shumë.
Mbretëria e Aksumit
“Ka katër mbretëri të mëdha në Tokë”, shkruante profeti pers Mani i shekullit të III-të. “E para është Mbretëria e Babilonisë dhe Persisë. E dyta është Mbretëria e Romës. E treta është Mbretëria e Aksumitëve. E katërta është mbretëria e kinezëve.
Zgjedhja e tretë e Manit i referohej një qytetërimi që ishte një nga më të fuqishmit e mijëvjeçarit të parë pas Krishtit, por që ka rënë në errësirë relative gjatë shekujve. E ngritur në atë që tani është Etiopia veriore dhe Eritrea, Mbretëria e Aksumit dominoi bregun e Detit të Kuq, duke formuar një pjesë kyçe të rrugës tregtare midis Azisë dhe Evropës. Fildishi, bizhuteritë, temjani dhe kafshë të gjalla eksportoheshin, ndërsa mëndafshi, erëzat dhe qelqe importoheshin.
Ne e dimë se ka pasur periudha të dhunshme në historinë e saj, veçanërisht një seri betejash territoriale kundër Perandorisë Persiane. Mbretëria u bë gjithashtu shteti i parë sub-Saharian që përqafoi krishtërimin. Sot, vizitorët në kryeqytetin antik të Aksumit në Etiopi mund të shohin ende relike të këtij qytetërimi të humbur, duke përfshirë obeliskë të fuqishëm e të lartë që shënojnë vendet e varrimit. Qyteti është gjithashtu shtëpia e Kishës së Zonjës Mari të Sionit, e cila u themelua nga Aksumitët dhe besohet gjerësisht se përmban Arkën e Besëlidhjes.
Qytetërimi Caral
Mijëra vjet përpara epokës së artë të Majave në Amerikën Qendrore, një qytetërim tjetër lulëzoi më në jug, në atë që tani është Peruja. Ngritur dhe lulëzuar midis mijëvjeçarit 4 dhe 2 para Krishtit, përgjithësisht mendohet të jetë qytetërimi më i vjetër i njohur në të gjithë Amerikën.
Ka disa aspekte dalluese në këtë botë misterioze, të humbur. Ndryshe nga qytetërimet e tjera të lashta, njerëzit Caral dukej se nuk kishin absolutisht asnjë kulturë të artit pamor dhe nuk përdornin qeramikë. Arkeologët nuk kanë gjetur piktura, skulptura apo shenja qeramike që përdoreshin për të ruajtur ushqimin. Nga ana tjetër, njerëzit Caral ishin me sa duket të etur për muzikën, nëse flautat e krijuara nga kockat e kafshëve janë ndonjë tregues.
Ata ishin gjithashtu arkitektë jashtëzakonisht të aftë. Kryeqyteti i qytetërimit, i njohur si Qyteti i Shenjtë i Caral-Supe, ende mban shenjat e arritjeve të tyre, duke përfshirë mbetjet e piramidave të mëdha, shesheve të fundosura, një amfiteatër rrethor dhe vendbanime. Eksplorimi i qytetërimit Caral, i cili filloi seriozisht vetëm në vitet 1990, ka rishkruar rrënjësisht historinë e njerëzimit në kontinentin amerikan, duke dëshmuar se shoqëritë komplekse shkojnë shumë më pas në kohë, nga sa ishte imagjinuar fillimisht.
Nabateanët
Duke u shfaqur si një qytetërim homogjen në shekullin e IV para Krishtit, Nabataeanët fillimisht ekzistonin si një fis nomad në shkretëtirën arabe. Me kalimin e kohës, ata krijuan një mbretëri që zotëronte fuqi të jashtëzakonshme në rajon. Kontrolli mbi territorin e përdorur nga tregtarët që udhëtonin midis Arabisë dhe Mesdheut, i bëri Nabataeanët jashtëzakonisht të pasur, por ata ishin gjithashtu luftëtarë të frikshëm.
Një histori e famshme tregon se si ata masakruan mijëra trupa maqedonase, (të udhëhequr nga një prej gjeneralëve të Aleksandrit të Madh) të cilët kishin plane në territorin e tyre.
Kryeqyteti Nabataean u quajt Raqmu dhe sot quhet Petra. E vendosur në Jordani, është një monument i jashtëzakonshëm për një shoqëri të zhdukur, i arritshëm vetëm përmes një gryke të ngushtë të quajtur Siq. Ky shteg i thepisur dhe dredha-dredha, vizitorët i çon në zemër të Petrës, ku ndërtesat e zbukuruara janë gdhendur drejtpërdrejt nga faqet e shkëmbinjve ranorë. Midis tyre është monumenti më ikonik Nabataean, tempulli Al-Khazneh, i cili u shfaq si vendi i fshehjes së Graalit të Shenjtë tek “Indiana Jones dhe Kryqëzata e Fundit”.
Kultura Cucuteni – Trypillia
Duke lulëzuar midis mijëvjeçarit të 6-të dhe të tretë para Krishtit, kultura Cucuteni – Trypillia, shpesh e quajtur thjesht Trypillia, luajti një rol të rëndësishëm në evolucionin e qytetërimit evropian. Territori i tyre përfshinte Moldavinë moderne, si dhe pjesë të Rumanisë dhe Ukrainës moderne, ku populli Trypillia zotëronte bujqësinë dhe blegtorinë.
Ata gjithashtu treguan aftësi të veçanta në artin e prodhimit të tekstilit dhe qeramikës. Furrat e sofistikuara u përdorën për të prodhuar tenxhere, lojë me birila dhe objekte të tjera me dizajne tipike. Ata gjithashtu modeluan figurina qeramike të stilit të ‘perëndeshës’ të cilat me sa duket kishin rëndësi fetare dhe shpirtërore.
Çuditërisht, Trypilliasit kishin zakon të shkatërronin vendbanimet e tyre çdo 60 deri në 80 vjet. Provat sugjerojnë se ata i digjnin banesat e tyre dhe i rindërtonin ato, për arsye që vazhdojnë të debatohen mes historianëve dhe arkeologëve.
Mund të ndodhë që shkatërrimi dhe ringjallja rituale e ndërtesave të ketë shërbyer për një qëllim simbolik, duke imituar ciklet e jetës dhe vdekjes në natyrë. Ata madje mund të kenë menduar që banesat e tyre të kenë një forcë jetese të tyren. ‘Horizonti i shtëpisë së djegur’ është emri ndjellës që i është dhënë zonës gjeografike në Evropë ku ndodhën këto akte misterioze të zjarrvënieve, shumë kohë më parë.
Qytetërimi Sanxingdui
Në vitin 1986, zbulimi i gropave të mbushura me thesare në provincën Sichuan do të ndryshonte rrënjësisht të kuptuarit tonë për të kaluarën e Kinës. Jade, thesare ari, tufa elefantësh dhe vepra të mëdha arti befasuese prej bronzi dhanë dëshmi të një qytetërimi të humbur prej kohësh që kishte ekzistuar brenda një qyteti të rrethuar me mure. Ky vend, Sanxingdui, ndodhej rreth 800 milje nga zemra historike e dinastisë Shang, e cila ekzistonte në mijëvjeçarin e 2-të para Krishtit dhe ishte zyrtarisht dinastia më e vjetër kineze e konfirmuar.
Me fjalë të tjera, gërmimet në Sanxingdui na tregojnë se ekzistonte një shoqëri tjetër, e pavarur që ekzistonte shumë larg nga vendi ku duhej të kishte origjinën qytetërimi kinez. Duke lulëzuar në të njëjtën kohë me dinastinë Shang, populli Sanxingdui tani është ndoshta më i njohur për maskat dhe skulpturat e tyre të mrekullueshme prej bronzi. Këto përshkruajnë fytyra të çuditshme me sy të dalë, veshë gjigantë në formë krahësh dhe tipare të tjera madhështore që i dallojnë ato si unike në kulturën kineze.
Në mënyrë të pashmangshme, disa kanë teorizuar me entuziazëm se këto vepra arti përshkruajnë alienë të lashtë që mund të kenë vizituar rajonin. Ndërkohë, historianët e zakonshëm besojnë se këto janë, në fakt, përshkrime të shkëlqyera të sundimtarëve dhe hyjnive të lashta, për t’u përdorur në rituale, detajet e të cilave nuk do t’i dimë kurrë me siguri. / bota.al
