Shkencat sociale e kanë epideminë e Covid-19 në rast të shkëlqyer për një objekt të madh studimi. Fenomene të tilla si paniku kolektiv, ndikimi psikologjik i izolimit, përhapja e thashethemeve, vijnë në pamjen e tyre të hollësishme nga një ekspert të psikologjisë sociale. Intervista në vijim është me Phd. Raude Jocelyn, profesor i psikologjinë sociale në Shkollën e Studimeve të Avancuara të Shëndetin Publik, EHESP, Francë
Si e shpjegoni frikën e ngjallur nga koronavirusi, i cila duket plotësisht irracionale nëse krahasojmë bilancin e tij me 10,000 vdekje në vit që shkakton gripi sezonal në Francë?
Gripi sezonal është një fenomen që kthehet çdo vit dhe ne jemi mësuar, gjë që zvogëlon shumë rrezikun e perceptuar. Ky efekt habitati është i fuqishëm dhe luan një rol të plotë, për shembull, në kanceret e lidhura me alkoolin dhe duhanin, të cilët shkaktojnë numër të madh viktimash, por nuk ngjallin aq frikë sa t’i parandalojnë njerëzit të pinë alkool apo duhan. Perceptimi që dikush ka për rrezikun e një sëmundje është relativisht i palidhur me numrin e vdekjeve që ajo shkakton, siç ka shkruar tashmë, në fund të shekullit të 19-të, një mjek skocez që bëri këtë vëzhgim për sëmundje të ndryshme infektive atëherë të përhapura, siç ishin fruthi, kolla ose ethet e kuqe. Duke qenë të njohur, ata krijonin më pak frikë se të tjerët, edhe pse ata shkaktonin viktima të shumta. Në vitet 1970, profesori amerikani psikologjisë, Paul Slovic, i cili është themeluesi i psikologjisë së rrezikut, tregoi bashkë me fituesin e ardhshëm të Çmimit Nobel në ekonomi, Daniel Kahneman, se perceptimi ynë për rreziqet është i strukturuar sipas dy kritereve. E para është niveli i të panjohurës, i padijes: kemi frikë nga ato që nuk i njohim dhe dimë. Kjo shmangie ndaj pasigurisë është moduluar në një drejtim ose në tjetrin nga kriteri i dytë: kontrollueshmëria më e madhe ose më e vogël e perceptuar. Sapo duket se një sëmundje që shfaqet mund të kontrollohet, karakteri i saj që shkakton ankth më të zvogëluar. Anti-viruset efektive e kanë treguar atë në rastin e HIV.
Ky perceptim i rrezikut është një fenomen dinamik; si evoluon me kalimin e kohës?
Në të vërtetë po evoluon. Në fillimin të një epidemie, komponenti emocional – reagimi emocional – vjen së pari. Pastaj një komponent tjetër, i cili mund të cilësohet si “njohës”, merr përsipër pjesërisht për të rregulluar të parën. Rezulton se Homo sapiens janë shumë të fortë në zbatimin e pajisjeve njohëse, individuale ose kolektive, duke i lejuar ata të qetësojnë frikën e tyre. Në një nivel individual, janë “këshillat e gjyshes” që ne i ndjekim hap pas hapi dhe të cilat na japin një iluzion (shpesh mashtrues) të mjeshtërisë. Në nivelin kolektiv: përrallat mitike që janë ndërtuar për tu imunizuar kolektivisht nga rreziku, për ta vendosur atë në një distancë – për shembull, duke shpikur fabula konspirative që bëjnë, sidoqoftë, që “ne të gënjejmë veten”, se nuk ka nevojë për të marrë masa paraprake… Një shembull tipik i këtij fenomeni është “skenari i luftës bakteriologjike” që shohim të shfaqet me çdo epidemi, nga ajo e gripit AH1N1 në 2009-2010 tek ideja aktuale që virusi është zhvilluar në laborator nga ushtria ose shërbimet sekrete, etj. Paradoksalisht, roli i këtyre tregimeve mitike është që të na imunizojnë nga frika.
Ankthi, frika, paniku … a kanë të bëjnë vetëm me virusin?
Jo, ata janë në një nivel të dyfishtë. Së pari ekziston frika për shëndetin, e lidhur me vetë virusin. Duket se kjo ka të bëjë vetëm me një pakicë të vogël njerëzish. Por kjo pakicë e shqetësuar adopton sjellje ekstreme ose aberante të cilat vetë bëhen burim shqetësimi për pjesën tjetër të popullsisë, duke krijuar frikëra të cilat nuk shkaktohen nga vetë virusi por pasojat sociale të virusit. Ky është fenomeni i mirëstudiuar: një pakicë ka frikë nga mungesa e mallrave bazë dhe nxiton të blejë sa më shumë. Kjo detyrojn të tjerët të bëjnë të njëjtën gjë, duke i imituar. Në psikologjinë sociale, ky quhet “panik racional”.
Masat e kontrollit nga qeveria, dhe toni shumë luftarak i Presidentit (“Ne jemi në luftë”), a nuk kanë krijuar në vetvete një ankth?
Ne nuk e dimë akoma, por do ta njohim shumë shpejt! Ajo që është e sigurt është se ka kaluar shumë kohë që qytetarët kishin njohur masa të tilla në kohë paqeje. Karantinat janë shumë të vjetra, nisin që në Antikitet, por ato qenë zhdukur nga peizazhi social që nga epidemia e madhe e kolerës në shekullin XIX. Si do të pranohen dhe për këtë arsye edhe respektohen? Do të duhet ta shohim…
A ka kjo mbyllje një ndikim të fortë në shëndetin mendor?
Pa dyshim. Në fund të shkurtit, revista britanike “The Lancet” botoi një studim përmbledhës, duke shqyrtuar të gjithë literaturën në dispozicion për këtë temë, dhe kjo meta-analizë e realizuar nga King’s College London tregoi se ndikimi psikologjik i këtyre masave nuk është i papërfillshëm. Të detyrosh njerëzit të qëndrojnë gjatë në shtëpitë e tyre ka efekte negative psikologjike, përfshirë simptomat e stresit post-traumatik, konfuzionin dhe zemërimin. Kjo riaktivizon repertorin tonë të emocioneve themelore negative: frikë, zemërim, zhgënjim.
“Emocione negative” që ka të ngjarë të përkeqësohen nëse situata zgjat…
Po. Nëse edhe masat më ekstreme nuk arrijnë të rrisin kontrollueshmërinë e rrezikut, me fjalë të tjera nëse popullata ka ndjenjën se autoritetet publike kanë “qëllimin e tyre të fundit” pa rezultat, ato do të vendosen në një situatë ekstreme ankthi. Ky është rrezik i natyrshëm në çdo reagim maksimalist. Thënë kjo, ne e dimë mirë, në psikologjinë e rrezikut, se është pafundësisht më pak shkatërruese, kur bëjmë shumë më tepër sesa të pamjaftueshmen …
Në krahasim me pandemitë e kaluara globale, sot kemi kanale lajmesh dhe radio 24 orë, për të mos përmendur Internetin dhe rrjetet sociale. Si ndikon kjo armatë në perceptimin tonë të rrezikut dhe nivelin e ankthit tonë?
Ky është me të vërtetë një element plotësisht i ri, jo vetëm në krahasim me kohën e gripit spanjoll, por edhe me atë të SARS-it në 2003 apo gripit AH1N1 në 2009-2010. Ende ka mungesë të dhënash për këtë, por unë mendoj se e përforcon perceptimin e rrezikut dhe ankthit. Mediat e veçanërisht rrjetet sociale, janë një faktor i shkëlqyeshëm përshpejtues: kemi një qasje më të shpejtë në informacion, natyrisht edhe në dezinformata. Efektet zmadhuese shumohen.
“Efekte zmadhuese”?
Ju ndani, përmes rrjeteve sociale, një imazh të cilin e gjetët në internet dhe që duket se lidhet me situatën aktuale (për shembull radhë gjigande në derën e dyqaneve), por që në të vërtetë nuk ka asnjë lidhje dhe është marrë në një kontekst krejtësisht tjetër. Të gjitha këto thashetheme, këto efekte zmadhuese krijojnë atë që quhet “disponueshmëri”, e cila forcon fenomenet e panikut racional që ju thashë. Nëpërmjet mediave sociale, ne ekspozohemi ndaj një game të gjerë sjelljesh ekstreme ose situatave të egra, dhe edhe pse të gjithë këto shembuj janë të vërteta ose jo, ato rrisin nivelin tonë të shqetësimit.
Epidemia Covid-19 ka pjesën e saj të lajmeve të rreme, e cila është jashtëzakonisht virale … Çfarë mund të thuash për përhapjen e tyre në gjithë botën brenda disa orësh?
Studimet kanë treguar që informacioni shqetësues ose negativ merr shumë më tepër vëmendje dhe ruhet shumë më mirë sesa pjesa tjetër e informacionit. Pesha e tyre për sa i përket vëmendjes dhe memorizimit, është dy herë më e lartë se ajo e një lajmi të mirë. Kjo epidemi e parë e epokës dixhitale do të ketë shumë për të na mësuar në lidhje me të gjithë këta mekanizma! /LesEcos
