Nga Artan Fuga
Tërmeti në Lisbonë më 1 nëntor 1755
(Debati midis Volterit dhe Rusoit)
Pjesa e dytë e esesë filozofike
Viti që ndoqi tërmetin shkatërrimtar të Lisbonës njohu një debat me pasuri të veçantë idesh midis dy mendjeve të thella të asaj kohe, midis Volterit dhe Rusoit. Volteri në 1756 botoi një poemë të gjatë kushtuar kësaj ngjarjeje që solli aq dëme mbi popullsinë e Lisbonës si edhe infrastrukturat e banesave të saj, duke u marrë jetën mijra njerëzve. Këtë poemë, me plot respekt, ja dërgoi Rusoit, i cili nga ana e tij, në letrën e përgjigjes dërguar Volterit në po atë vit, në prozë dhe jo në vargje filozofike, i bën një kritikë të ashpër poemës të filozofit, të cilin ai shprehej se e respektonte veçanërisht.
Në këto dokumente filozofike shumë të rëndësishme preken në themel problematikat që na interesojnë në këtë përqasje që po bëjmë.
Volteri në poemë mbetet besnik i pikëpamjeve të tija filozofike. Dramën e Lisbonës ai e trajton filozofikisht për të përforcuar bindjet e tij, por edhe për të gjetur atje argumentet e duhura, sipas tij, për të goditur kundërshtarët e tij në filozofi.
Volteri në poemën e tij të gjatë, me një stil të zhdërvjelltë, në gjurmën e traditës të një poezie argumentuese me tematikë metafizike që kishte shënuar maja sidomos në periudhën Mesjetës, me anë të një vargu sa të dendur në përmbajtjen e vet kuptimore, aq edhe të qartë në përmasën e veta komunikuese, i ndan qartazi dy rendet e organizimit të universit ku njeriu jeton.
Nga njera anë rendi i natyrës dhe nga ana tjetër rendi i arësyes dhe i moralit. E gjitha kjo, të krijohet përshtypja, trajtohet prej tij si një vazhdimësi e ndarjes së prerë karteziane midis nga njera anë materies dhe nga ana tjetër e shpirtit. Ndihet pra një lloj dikotomie, e cila bazohet në logjikën e Volterit, shprehur qartazi në poemën në fjalë, sipas së cilës natyra, rendi material i universit, është tjetër gjë, dhe predikimet morale mbi hyjnoren, së paku sikurse ato shpreheshin në kohën e tij, janë një gjë krejt tjetër. Midis tyre nuk ka asnjë përputhje.
Ato çka ndodhin në natyrën që na rrethon, thekson Volteri, nuk janë në përputhje me konceptet metafizike që të ardhura qysh nga shekulli i shtatëmbëdhjetë, prej Lejbnicit, Spinozës, etj., kishin predikuar se njeriu “jetonte në botën më të mirë të mundshme”.
Ky konceptim i fundit bazohej te ideja e një Zoti që përbën Arësyen e universit, që paraqitet si një domosdoshmëri e cila drejton gjithçka që ndodh në natyrë. Përderisa kuptimi fetar i Zotit e merr substancialisht Zotin si një Fuqi të mirë, e njehson me të Mirën Absolute, atëhere do të duhej që edhe natyra që drejtohej nga ligjet e kësaj force providenciale nuk mund të bënte tjetër veçse të orientohej drejt së mirës! Ironia therrëse e Volterit ridel këtu në pah!
Sigurisht që për mendimtarët e shekullit të 17-të që ndjekin këtë pikëpamje, të cilën Volteri sulmon, Zoti i Mirë nuk e përjashton të Keqen nga shoqëria. Mirëpo çështja nuk duhet parë, sipas tyre, në mënyrë të ngushtë. Shumë dukuri të mbrapshta për njeriun, pavarësisht se ndodhin, edhe ato, konsiderohen prej tyre si të pashmangëshme për të arritur një të Mirë edhe më të madhe në të ardhmen, ose për të shmangur edhe një të Keqe edhe më të madhe sesa ajo që ka ndodhur. Prania e së Keqes në botë, për ta, nuk flet për atë që Zoti e ka braktisur universin ku jeton njeriu, ose aq më keq, që Zoti nuk mund të barazohet me të Mirën Absolute.
Volteri në poemën e tij drejtohet kundër këtij argumentimi dhe për këtë përdor si provë mizorinë e pasojave shkatërruese të tërmetit të Lisbonës. Bota, pyet Volteri, a është më e mirë pas këtij tërrmeti? Apo bota do të ishte më keq pas këtij tërmeti? Ironia e njohur e Volterit del hapur në pah me mprehtësinë që ndoshta këtu nuk është në të njejtën shkallë lartësimi edhe me thellësinë e mendimit.
Volteri shkruan:
“Cfarë?
Pa këtë hon ferri/
që përthithi Lisbonën/
i gjithë i yni univers/
do të kishte shkuar më për ters?//”
Sipas Volterit, “qëllimshmëria” providenciale po të kishte pas qenë kështu do të duhej t’i kishte konsideruar mijra të vrarë nga tërmeti si të sakrifikuar për një të mirë më të madhe!!! Do të kishin qenë mijra të vdekur, viktima të pafajshme, si mjet i Hyjnisë për të realizuar të Mirën Absolute. Mbërritja e një të Mire më të madhe në të ardhmen do të paraqitet si shkaku i final i masakrës njerëzore prodhuar nën rrënojat e shkatërrimit sizmik???
Cinik me kundërshtarët, sa edhe natyralist, për të cilin pas vdekjes nuk ka më asgjë tjetër veçse një materie në dekompozim, Volteri nuk mungon të pyesi në poemën e vet:
Cili është akti final që përfaqëson të Mirën Absolute në këtë rast? Fakti që trupat e të vdekurve shërbejnë si ushqim për krimbat e tokës? Cfarë të mire do të përfaqësonte furia e tërmetit si katastrofë që ta plotësonte imazhin e njjë Zoti të gjithfuqishëm që ka në dorë gjithçka që ndodh në shoqëri dhe në natyrë dhe mbi të gjitha është mirëbërës? Volteri insiston në poemën e tij:
”Përballë ofshamave të dobta të zërave të shuar/
çfaqjes të frikshme të hirit të trupave të tyre/
ende me tym mbuluar/
Do të thoshit ju: Kjo ndodhi për shkak të ligjeve të përjetshme/
vendosur nga një Zot i lirë dhe i mirë/
që përcaktojnë këtë lloj zgjedhjeje?//”
Me mënyrë të tërthortë këtu Volteri paraqet kundërshtinë ose së paku mosbesimin e tij për pavdekësinë e shpirit dhe jetën e përtejme. Ai sheh një kontradiktë domethënëse dhe të paevitueshme midis pranimit nga metafizicienët e Kishës për ekzistencën e një Zoti të drejtë, që ndofta ndëshkon të fajshmit, por vlerëson të pafajshmit, u hap këtyre të fundit udhën e Parajsës, dhe faktit që me tërmetin e Lisbonës ndodhemi përpara një fakti të pamohueshëm që nën rrënoja humbën jetën edhe shumë e shumë fëmijë e të mitur. Cili do të kishte qenë në këtë rast fajësia e atyre që personifikojnë vetë pafajësinë sikurse janë fëmijët? – pyet Volteri i revoltuar:
“Do të thoshit ju duke parë këtë grumbull viktimash//vdekja – çmimi i krimeve të tyre?/
Zoti mori hak?/
Cfarë krimi. Cfarë gabimi këta fëmijë kanë bërë?/
që mbi gjirin mëmësor të coptoheshin në gjak?//”
Poema e Volterit është një akuzë kritike mbi konceptin e përhapur prej shekujsh se njeriu jeton në një botë që është ajo më e mira e mundshme. Ky koncept, për të justifikuar praninë e së keqes në botë, kishte thirrur një argument të dytë. Nëse në botë ekziston e keqja, kjo ndodh sepse Zoti nuk kishte mundur t’a bënte atë më të mirë!!! Ka bërë më të mirën e mundshme të botëve!!! Volteri e sulmon këtë argument pikërisht duke dashur të përdori si armë sulmi vetë argumentet e kundërshtarëve të tij. A është Zoti i gjithfuqishëm? Atëhere, sipas kësaj teze, asgjë nuk mund t’a pengonte Providencën të realizonte atë që dëshironte, pra të Mirën. Volteri duke u mbrojtur përballë akuzuesve të tij që e konsideronin si ateist, e përdor argumentimin e tij për t’u mbrojtur duke deklaruar se ai nuk është kundër Zotit. Por, ishte vetëm kundër abuzimit me emrin e tij, kundër doktrinarëve që kanë përpunuar një imazh të gabuar, madje të dëmshëm mbi Zotin. Zoti i gjithfuqishëm nuk mund të pengohet nga asgjë dhe askush në realizimin e së Mirës:
“A jemi të sigurt që Shkaku i përjetshëm/
që për vetveten bën, di, krijon gjithçkanë/
nuk mund të na flakte në këto kushte të trishta/
pa formuar vullkanë nën hapat tanë?/
Nuk do t’Ia kufizonit kështu fuqinë madhore që ai t’a ushtronte/
duke e penguar që mëshirën e vet ta përdorte si donte?/
Krijuesi i përjetshëm, a nuk kishte të gatshme në duar/
mjete të pafundme për të arritur qëllimet e veta/
shumë kohë më parë vizatuar?/”
Jo më kotë, mendoj, që Volteri e ndërton poemën e tij në formën e pyetjeve rhetorike. Veçanërisht në pikat më të nxehta dhe delikate të saj, dendësia e fjalive pyetëse shtohet shumë. Por, janë më shumë pyetje retorike. Në mënyrën sikurse ato ndërtohen duket sikur i imponojnë lexuesit të japi për to veçse një përgjigje pozitive, atë që i shkon për shtat autorit të poemës. Paraqitja e pikëpamjeve të tij në formë pyetëse, le përshtypjen sikur autori dëshiron ta tërheqi lexuesin në një dialog midis të barabartësh, por në fakt, e gjitha kjo është një iluzion. Autori i ka të qarta dhe të prera pikëpamjet e veta. Shprehur ato në formë pyetjesh, kjo nuk do të shihej veçse një përpjekje stilistike për t’i vendosur përpara pyetjesh të vështira kundërshtarët dhe kritikët me pikëpamjet e tija.
Volteri në poemën e vet merr qendrime të ndryshme, të cilat variojnë duke nisur nga një qendrim i terthortë kundër besimeve themeltare fetare sikurse është pavdekësia e shpirtit, vazhduar me një qendrim kritik të drejtuar jo kundër ekzistencës të Zotit si i tillë, por kundër imazhit dogmatik të formuar për të nga doktorët dhe metafizicienët e kohës, duke shkuar drejt qendrimeve të tjera ku bën pjesë edhe skepticizmi volterian për një Zot që me fuqinë e tij formon dhe komandon rregullin e arsyeshëm në natyrë.
Në kundërshtim me filozofët e një shekulli më parë se shekulli i tij, të cilët e shihnin natyrën si të drejtuar nga ligjësi të domosdoshme, e cila i bindej një arësyeje kozmike, të strukturuar nga një logjikë matematikore, Volteri e sheh natyrën ndryshe. Ai nuk mendon aspak se është lehtë të njihet natyra. Skepticizmi i tij në fakt drejtohet kundër një shpjegimi kozmologjik të mbyllur dhe përfundimtar të botës, mbështetur në një kuptim dogmatik të ekuacioneve matematikore.
Përtej ligjësive të kuptuara nga njeriu vetëm deri në një farë shkalle, Volteri si natyralist i prerë mendon se në natyrë përkundrazi mbizotërojnë rastësitë, kaosi, dukuritë e paparashikueshme, të cilat nuk kanë fare lidhje dhe ndërvartësira me botën njerëzore, me ndërgjegjen njerëzore, me moralin njerëzor. Universi natyror dhe bota njerëzore, sipas Volterit në këtë poemë, janë dy variable të pavarura nga njera tjetra. Njeriu si qenie shoqërore mund të ketë iluzionin se me arësyen e tij është në përputhje dhe harmoni me një Arësye madhore që drejton natyrën, por në fakt, sipas poemës të Volterit, kjo nuk është veçse një iluzion.
Përpjekja e Lejbnicit, Spinozës dhe mendimtarëve të tjerë racionalistë, të cilët kishin pranuar t’a shpjegonin botën sipas një Arësyeje të vetme të madhe, është e papranueshme për Volterin. Shoqëria është bota e vlerave, kurse natyra është ajo e fakteve të cilat përbëjnë një tërësi kaotike ku njeriu përpiqet të orientohet sadopak me zbulimet e veta shkencore. Prandaj natyra dhe shoqëria, materia dhe morali, si dy realitete të ndara dhe pa lidhje të brendshme me njeri tjetrin, mund të hyjnë në një ndeshje madhore mes tyre ku natyra si fuqi madhore e shkatërron pa ndrojtje dhe hezitim njeriun e vockël tragjik.
Volteri shkruan:
“Lajbnici fare nuk na mëson/
se nga çfarë nyjesh të padukshme/
në universin në mënyrën më të mirë të mundshme organizuar/
një çrregullsi e përjetshme ekziston/
një kaos fatkeqësish përzjerë me kënaqësi të kota dhe dhimbjesh të vërteta/
as se përse i pafajshmi njësoj sikurse edhe fajtori/
e pëson të keqn e pashmangëshme i gjori.//”
Tërmeti, pra, sipas Volterit, nuk na ndëshkon në mënyrë të qëllimshme ne njerëzit, sepse si dukuri natyrore ai nuk ka si të mbajë fare parasysh që ekziston shoqëria dhe njeriu. Faktin e katastrofave që i konsideron si vepra të natyrës ku nuk ka vlera, nuk ka një arësye komanduese, ku nuk ka qëllime, ku nuk ka një rregull moral të vendosur nga Zoti, Volteri e kundërvë ndaj konceptit të ekzistencës të një Zoti të mirë që komandon botën. Ky koncept i fundit për Volterin nuk i qendron kritikës të arësyes. Zoti, sipas Volterit ose e krijoi botën dhe më pas nuk ndërhyn më në evoluimin e saj, ose ai është një Zot indiferent për fatin e njeriut, ose të gjitha të këqiat që Zoti lejon të ekzistojnë janë paralajmërime prej tij për një të keqe në botën e përtejme shumë herë më të madhe sesa ajo që njeriu ndesh në botën tokësore.
Dyshimi është mjeti epistemologjik i Volterit për të lënë të nënkuptohet më pas se për të përfytyrimi i Zotit nga shopëria nuk është veçse një vepër e njeriut. Nuk është fjala që ky përfytyrim të ndalohet, por të përmirësohet dhe të bëhet i vlefshëm për njeriun:
“Nga cilado anë që të luash/
pa dyshim do vuash/
nuk ka gjë që njohim për të cilën dyshime mos ngremë./
Më kot ta pyesësh natyrën/
ajo është memece/
ne kemi nevojë për Zot që t’u flasi njerëzve/
t’a ngushëllojë të dobtin/
t’a ndriçojë njeriun e ditur,/
përndryshe, njeriu pa të/
në dyshime dhe gabime do të ndodhej braktisur./”
