Lazjon Petri, i diplomuar për Zhvillim të qëndrueshëm, është një aktivist nga qyteti i Korçës që punon edhe si guidë për turistët që vizitojnë qytetin juglindor. I shqetësuar nga disa ndërhyrje të dëmshme, sipas tij, në qytetin e Korçës, duke filuar nga Kulla në qendër deri te Biblioteka e shndërruar në Bashki, Petri i është drejtuar me një letër të gjatë arkitektit australian Peter Wilson që i ka projektuar këto ndryshime dhe ka marrë për to bekimin personal të kryeministrit Rama.
I riu korçar e pyet arkitektin e huaj se, a do t’ia bënte këtë shfytyrim një qyteti të dashur për të dhe?, pse ia ka bërë këtë Korçës, qytetit të tij të dashur.
Më poshtë është letra e plotë e botuar në formë artikulli në blogun e Ardian Vehbiut Peizazhe të fjalës. Politiko e boton me kërkesë të autorit dhe sepse e gjen me vend, jo vetëm si shqetësim qytetar etik dhe estetik, por edhe prej tekstit të zhdërvjellët.
Letër Zotit Wilson
I dashur zoti Wilson,
Do të dëshiroja ta nisja letr Zoti Wilson!rën duke Ju falenderuar për kohën dhe përkushtimin Tuaj për disa projekte arkitektonike, të cilat janë tjetërsuar vitet e fundit në juglindje të Evropës, në një vend që quhet Shqipëri, e pikërisht në juglindje të saj, në qytetin e Korçës. Diçka më pengon t’Ju falenderoj me gojën plot e t’Ju përulem me mirënjohjen më të madhe sepse kam përpara syve frutet e asaj që u mboll në vitin 2009, kur studioja Bolles+Ëillson, që Ju përfaqësoni, u shpall fituesja e konkursit ndërkombëtar për rikonfigurimin e qendrës së qytetit.
Në dyzinën e projekteve Tuaja të veçanta të kësaj dekadës së fundit në qytet, lipset t’i kërkosh me pishë ato që meritojnë për t’u përshëndetur. Për shumëkënd, “Muzeu Kombëtar i Artit Mesjetar”, rikualifikimi i “Parkut Rinia” apo “Qyteti i Fëmijëve” së bashku me Kompleksin Sportiv, janë prurje të arrira, ndonëse edhe ato bartin problematika, të cilat nuk janë objekt i kësaj letre. Ndonjëherë ka një ndryshim të theksuar mes asaj që Ju projektoni dhe asaj që zbatohet: mjafton të shihni godinën e projektuar për Hotel, përballë Bibliotekës dhe Galerisë së Re të Artit, buzë Bulevard Republikës, tek e cila, ka mbirë një kërpudhë-kat më shumë sesa ajo çka pasqyrohet nga afishja me foto-projektin dhe firmën Tuaj.
Masterplani Juaj i para dhjetë viteve konturoi vizionin e Qendrës së Korçës së vitit 2020. Në këtë kuadër, kryerja e një projekti gjithëpërfshirës për qendrën e qytetit ishte një risi më vete në mbarëvajtjen tonë qytetare, ndonëse ato çka Ju zotëri propozonit, u hasen si atëherë edhe sot, me kundërshtinë e arkitektëve vendas dhe njëherazi me mospajtimin e qytetarëve. E zemë se arkitektët u verbuan përkohësisht nga xhelozia dhe nuk mundën ta shikonin drejt hijeshinë e veprës dhe vizionit Tuaj dikur. A do na takonte sot, të bënim të gjithë njëherazi të verbrin, apo “francezin”, siç i themi këtej nga anët tona, kur projekte të caktuara, ashtu siç janë zbatuar, s’ka pështymë qe t’i ngjitë në përputhje me atë se çfarë jemi, duam dhe aspirojmë?
Këto përgjigje, më shumë sesa nga Ju, do të ishte e drejtë t’i kërkoja nga ekipi i cili gatoi listën e kërkesave për konkursin ndërkombëtar të 2009. Nuk është e udhës t’jua kërkoj Juve këtë gjë, sepse Ju shpalosët kreativitetin Tuaj dhe u shpallët fitues, porsi njeriu që, teksa konkuron me kandidatët e tjerë, e përshtat përvojën dhe CV-në e tij për t’u pranuar dhe përzgjedhur nga ata të cilët shpallin kualifikimet e dëshiruara për vendin vakant të punës. Kjo leter e hapur Ju drejtohet Juve, sepse pikërisht emri Juaj, përdoret si alibi suksesesh, për të cilat na u dashka të jemi të gjithë krenarë. Kjo letër po ju drejtohet Juve, sepse ndoshta po bëheni pjesë e lojës dhe njëkohësisht fytyra e mënyrës sonë të qeverisjes, e cila jo rrallë herë është maska e fytyrës më të keqe të shoqërive “në zhvillim”, siç është edhe ajo shqiptare. Kjo letër është ftesë për debat të shëndetshëm.
Ndoshta zotëri, kur Ju i hipni avionit për në Shqipëri, Ju shtrojnë tapetin e kuq porsa këmba Juaj puthet me asfaltin e aeroportit “Nënë Tereza”. Kjo gjë, në ndodhtë, ka arsyet e mosarsyes, siç vetëm me arsyet e mosarsyes mund të shpjegohet tjetërsimi i realitetit ekonomik që u është trumbetuar diktatorëve në raste krizash, a thua se gjithçka lulëzonte. Dhe në vendin tim ish diktatorial, sot, tregohen barcoleta me njerëzit që e prisnin diktatorin dhe e fusnin përshembull nëpër dyqane me raftet plot, kur jo më larg se një ditë më parë, në të njëjtat rafte, gëlonin gjithfarë merimangash dhe pezhishkash të Asgjësë Barktharëse. Ja u them këto, që herës tjetër kur të vini në Shqipëri, ta provoni njëherë të vini pa lajmëruar njeri, sidomos ata soj politikanësh që të krehin bishtin. E kam fjalën për ata dhe ato që në fshehtësi gjallojnë duke u ndier të gjithëpushtetshëm me elektoratin dhe vartësit dhe si miza para ariut me eprorin. Ju lutem, bëjeni vetë rrugën Tiranë-Korçë. Mundësisht pyesni se ku dhe kur mund të merrni autobusin dhe ejani me transport publik në Korçë. Në qofshi me humor për të kuvenduar me bashkëudhëtarët do t’Ju lutesha të mos harronit t’i pyesnit se cilat janë përshtypjet, ndjesitë, mendimet e tyre në lidhje me ndërhyrjet që i janë bërë qytetit falë projekteve Tuaja. Në daçi të argëtoheni edhe më, pyetini, idealisht pa ja u thënë se kush jeni, ç’mendojnë për Ju, si kryearqitekti i atyre ndryshimeve. Në daçi që të mos këmbeni fjalë me njeri gjatë gjithë udhëtimit, do t’Ju sugjeroja që krahas shijimit të peizazhit, ta fiknit celularin dhe të reflektonit për këto çështje:
- A e njoh sa duhet historinë, dritë-hijet, psikologjinë, bujarinë, vuajtjen, fisnikërinë dhe kreativitetin e këtij vendi dhe njerëzve të këtyre anëve të botës? Nëse po, a i kam bërë dhe po i bëj ndërhyrjet arkitektonike në respekt dhe përputhje me këto ndjenja, vlera dhe tradita?
- A janë me mend në kokë këta që më kërkojnë t’u projektoj në vendin e tyre të varfër, projekte kushtonjëse, vlera e të cilave, do zinte vend ku e ku më mirë tek fshatrat rreth e përqark qendrës që më kërkojnë t’u ndryshoj, fshatra të cilat janë pa ujë të pijshëm, me menaxhim të keq të pyjeve, me mosmenaxhim të mbetjeve urbane, me padisiplinim të ujërave të zeza dhe duke lënguar si në mesjetë?
- A jam pleqëruar sa duhet e si duhet me njerëzit e këtij vendi? A jam në rezonancë me fuqinë e tyre mendore, emocionale dhe shpirtërore? Nëse po, këto trupa ndërtimore të arkitekturës që i shtohen qytetit, vijnë si këmbë e katërt që i saldohet perustisë së mësipërme apo si shkop ndër rrota ndaj Harmonisë së tyre?
- A po sjell me projektet e mia, të Renë dhe Bashkëkohoren në Arkitekturën & Urbanistikën e Korçës dhe a ka rrezik që kjo e Re të vijë si Kultura e Zeros për vetë banorët, që t’u duket sikur u thua “ç’është bërë para meje s’dua t’ja di sepse tani është rradha e Erës Bolles+Ëilson” apo po tregohem i kujdesshëm me vijimësinë e gjësë?” Për analogji të urbanistikës dhe arkitekturës me natyrën, po mbjell një pyll monokulturë në Korçë apo po i jap një dorë hedhjes së shtatit të shoqërimeve bimore?
Gjyshja ime Antoneta, zotëri, me të cilën pata fatin të jetoja deri para një viti e gjysmë, më ka treguar shumë përralla. Një syresh fliste për një princ që ia rreshtonin tërë gratë e botës dhe asaj që do t’i hidhte mollën do të bëhej nusja e tij. Kështu, ndoshta nisur nga kujtesa e kësaj përralle, unë bëj gjithmonë një lojë me mend, duke i rreshtuar të gjitha qytetet e Botës dhe gjithmonë mollën ja hedh Korçës, me vetëdije të plotë. Zgjedh të jetoj këtu, në këtë qytet! Por, zotëri, më lejoni t’Ju them që pikërisht me vendosjen e Kullës, atë që Ju e cilësoni si “Red Bar in the Sky”, e cila për hir të së vërtetës, në masterplanin e vitit 2009 u parashikua të ishte një qendër tregtare në formën e piramidës, princesha ime s’është më e njëjta! E bukura “Korça lule”, me të cilën zgjedh ta ndaj jetën, vjen përherë e më e përçudnuar, porsi ato operacionet plastike që mund t’i bëhen pa dijeninë tënde dhe as me dijeninë e njeriut që ti dashuron. Dhe besoj më kuptoni zotëri, që e kam fjalën edhe për Kullën si dukuri dhe si filozofi, si mishërim të vendimarrjes kryekëput “Lart-Poshtë”, duke shkaktuar hidhërim të paimagjinueshëm te njerëzit që kalojnë dhe do kalojnë pashmangshmërisht atyre hapësirave publike, çdo ditë, madje disa herë në ditë. Njëlloj si në kohën e gjyshes sime, që për martesën tënde vendoste tjetërkush!
Dua të jem i sinqertë deri në fund me Ju, zotëri. Nga puna ime e udhërrëfyesit, prej vitit 2016, vetëm një grup tajvanezësh e kanë pëlqyer Kullën, siç ka ndodhur që e kanë pëlqyer edhe të tjerë, në raportin 1 me 20: në 20 veta, vetëm 1 e pëlqen. “Kjo është gjëja më kot që kam parë ndonjëherë“, m’u shpreh një anglez i shëtitur në 130 vende të botës. Pastaj, habitë e tipit “po kjo nga dreqin mbiu këtu dhe kështu?”, janë nga më të shpeshtat që dëgjoj. Këto përshtypje vijnë nga vizitorë të huaj, të cilët nuk e pëlqejnë edhe pa e njohur fare qytetin. Ndërsa për ne indigjenët (lexo: korçarët), ju siguroj se raporti shkon në 1 me 2000: në 2000 veta vetëm 1 ndodh që ta pëlqejë Kullën. Dhe këta që e pëlqejnë, ndoshta e bëjnë sepse shpesh janë të shtyrë nga pozicioni që mbajnë.
Kur të reflektoni, nëse do të keni mirësinë ta bëni, mbase do t’Ju ndihmoja po t’Ju thosha që qyteti i Korçës zotëri, hyn në ato qytete që janë magjiplotë sepse magjia u vjen nga një kundërshti e përkorë. Zor të gjeni vendbanim tjetër, ku kërleshet konservatorja, e vjetra në dukje, me të padukshmen e shpirtgjerësisë dhe aftësisë krijuese të njerëzve. Në vetëdijen tonë, qyteti është “Nuse” për freskinë dhe pjellorinë e gëzimit të jetës dhe “Plakë”, pikërisht për atë të shkuarën, trashëgiminë, prejardhjen, dijen, mistiken dhe urtësinë. E kursyera në hapësirë, pa qiejgërvishtës, barazpeshohet nga e pakursyera në detaj që e gjen aq bukur të shpalosur në portat, dritaret, ballkonet, kangjellat, kolonat e gurit, qyramidhet dhe në shtëpitë e vjetra. “Korçarët janë njerëz që kanë një edukatë të lartë punë dhe kjo ka bërë që ata të vlerësojnë detajin si përbërësin e së tërës”– gjykon arkitekti dhe artisti i mirënjohur, Maks Velo (Betonizimi i demokracisë, faqe 37, Tiranë, 2013).
Veçantia e qytetit të Korçës është e papërsëritshme! Këtu arkitektura dhe urbanistika janë konservatore me kanone të mirëpërcaktuara dhe kjo gjë ruhet e respektohet si sytë e ballit nga vetë banorët që pikërisht se s’janë mendjembyllur, por të kënduar, të sprovuar me vaj e me uthull, arsimdashës dhe të bredhur anë-e-kënd botës, e duan dhe e vlerësojnë këtë konservatorizëm të tyre të pasqyruar në urbanistikë. Korçarët i bëjnë nder botës kur janë të veçantë, dhe Evropa është më pranë tyre në këtë mënyrë duke ia shtuar larminë dhe vlerat Asaj, me këtë autenticitet dhe asesi me arna projektesh të trumbetuara si evropiane. “Gjyshërit dhe stërgjyshërit tanë nuk kanë qënë më pak evropianë se ne, përkundrazi”, – pohon Mësuesi Vangjush Ziko tek libri “Korça- Qyteti dhe kujtime” (faqja 270).
Po Ju, keni një qytet që ju dhimbset, zotëri? Si silleni me të? Po t’u jepej mundësia e projektimit të qendrës së qytetit Tuaj të zemrës, do të rendnit të bënit propozime për ndërhyrje kardinale, thjesht e vetëm se Bashkisë i teket ta bëjë një gjë të tillë? Nëse qyteti Juaj i zemrës do të ishte Korça “konservatore” në arkitekturë, vërtet do t’i qëndisnit arkitekturë “globaliste” asaj?
Ju lutem, kur të reflektoni, nëse do të reflektoni, merreni parasysh edhe një gjë tjetër. Në projektet e radhës, mos u mjaftoni vetëm me pleqërimin e përfaqësuesve tanë zyrtarë, të cilët jo domosdoshmërisht na plotësojnë a priori edhe ndjenjat e mendimet tona, por paçi dritën e Mirësisë të rrihni mendimet me njerëzit, për çdo projekt që ka lidhje me Korçën dhe rrethinat e saj. “Zhvillimi urbanistik dhe arkitektonik i Korçës, pjellë e kushteve të caktuara historike, -thotë Pirro Thomo (në faqen 19 të librit “Korça, Urbanistika dhe Arkitektura “, Tiranë 2012), është njëkohësisht edhe materializimi i kërkesave materiale e shpirtërore të banorëve, është një pasqyrë e gjallë e jetës së qytetit. Historia e arkitekturës së Korçës, – vijon ai, është njëkohësisht edhe historia shoqërore e qytetit, pra me vlera njohëse të shoqërisë që e mbrujti këtë arkitekturë, me gjithë interesat dhe psikologjinë e çdo klase apo shtrese të popullsisë”.
Thënë këto, do të lusja mirëkuptimin Tuaj që s’jemi kundra ideve të reja dhe projekteve avangarde në vetvete dhe do të ishit të mirëseardhur për një gjë të tillë, për një hapësirë futuriste, ndoshta në periferi, që mund ta quajme Qyteti i Ri, por jo në qendër të Qytetit të Vjetër zotëri. Të ndërhysh kaq radikalisht dhe në mënyrë kaq të beftë në zemër të qytetit të Korçës, është si puna e atij kardiokirurgut, i cili për të shëruar atë që vuan nga zemra, në vend që të vendosë një unazë nga ato të zakonshmet, eksperimenton në atë farë feje, me një vetëbesim të çartur, duke vënë një ‘piercing ‘. Faleminderit zotëri, por më mirë parapëlqejmë të “vdesim sesa të pijmë përditë ilaçe iluzionprurëse” që ndërhyrjet si puna e kësaj “pykës arkitektonike të parashutuar në oborrin tonë” të na duken më të bukura. Korça mund të ketë nevojë t’i heqësh ndonjë nishan që është infektuar, por kurrësesi t’i ndërhysh për t’i tjetërsuar hundë, mollëza, vesh, gojë e buzë bashkë! Më mirë bashkëjetojmë me njeriun me hundë të madhe, por të natyrshme, siç ja ka bërë Zoti, sesa me një “hundë të re” e plasticitet të tillë! Po! Historia na tregoi që me eksperimentet e nazistëve përfitoi shkenca, por ne nuk pranojmë të jemi “hebrejtë e radhës për këtë ‘holokaust’ arkitektonik”.
Të fundit gjë që dua t’Ju them lidhet me një shembull të freskët, të cilin dua t’ia u sjell përsëri me shpresën që do t’Ju ndihmojë në reflektimin Tuaj, nëse do të reflektoni.
Një nga ndërhyrjet e fundit që mban firmën Tuaj është Ish Biblioteka e Qytetit, e cila sipas projektimit Tuaj është tjetërsuar në Bashki dhe argumenti që keni dhënë në një intervistë publike është që “…e shohim pedonalen si dhomën e ndenjes së Korçarëve. Kështu që, sa më shumë institucione publike në këtë zonë, më mirë”. Më falni zotëri, po Biblioteka nuk ishte publike? A Ju shkoi ndonjëherë ndërmend të konsultoheshit me arkitektin Petraq Kolevica para se të ndërhynit te ky objekt? Petraqi ka qënë arkitekti kryesor i caktuar për projektin e bibliotekës, atëherë kur shteti diktatorial vendosi prishjen e Kishës që ndodhej aty para saj. Dhe pikërisht për rëndësinë që bartte ai vend, zotëria në fjalë propozoi një projekt shumë inovativ dhe guximtar për atë kohë: ana e ndërtesës në krah të bulevardit, apo pedonales së sotme, të ishte pa dritare fare dhe në siperfaqen e atij muri mund të vendoseshin bazorelieve apo mozaikë që do të dëshmonin me anë të artit, kulturën shqiptare dhe korçare. Ky projekt nuk u miratua. Pikërisht për këtë gjë, të cilën e mbrojti me fisnikëri edhe përpara vetë diktatorit Hoxha, Atij ju hoq e drejta e ushtrimit të profesionit. Me që ra fjala, Z. Kolevica është gjallë dhe është shprehur, që të paktën duhet ta kishit pyetur. Madje shton që atij objekti, përshtatje mund t’i bëheshin, por duhet të mbetej bibliotekë.
Projekti Juaj ka të bëjë edhe me një mur, në të cilin është shkruar në shqip e në anglisht me gërma të mëdha, në dy paragrafe, se ç’është ky mur dhe kush e ka projektuar, domethënë JU dhe shtohet duke thënë që qyteti e respekton të shkuarën e tij. Më lejoni së pari t’Ju kujtoj zotëri, se në traditën tonë të lashtë ne i kemi të ndara: dhoma e ndenjjes dhe dhoma e miqve. Kjo që Ju keni bërë është një dhomë muze më tepër sesa dhomë për miq apo për banorët e shtëpisë. Sepse vetëm në dhomat muzeale paraqiten të tilla shkrime vetshpjegonjëse që të kujtojnë atë dërrasën e zezë të shkollës. Në është kështu, simbolikë e dërrasës së zezë, më duhet t’Ju them se mund ta pranojmë që Ju jeni mësuesi dhe ne nxënësit, por kurrsesi nuk mund t’ja lejonim vetes të fshikulloheshim çdo ditë me këtë sizifizëm: për ta lexuar çdo ditë e çdo natë të njëjtin mbishkrim të dërrasës së zezë, shkrim i cili qëndron si i gdhendur në gur, pa u fshirë dhe ndërruar asnjëherë. Po që ka njerëz, të cilët dridhen e tronditen nga kjo që keni bërë, e dini? Mos u çudisni sepse vendosja e atij shkrimi në atë mënyrë është e pamundur të mos sjellë në kujtesë parullat, që ishin mishërim i propagandës së ideologjisë nacionalisto-komunisto-enveriste. Muri prej betoni, në dukje si dërrasë e zezë shkolle mu në mes të odës, qëndron aty ku dikur ishte vatra shpirtërore e Tempullit të Kishës së Shën Gjergjit dhe pasandaj Biblioteka. Muri dhe mbishkrimi në fjalë, sikur tregohet me gisht nga dora e Monumentit Partizan, veprës se skulptorit Kristaq Rama, babait të Kryeminstrit të sotëm shqiptar. Ngjyra bardhë-e-zi, si kontrast dhe njëkohësisht si sfond i mbishkrimit të murit sikur këlthet me një tjetër plagë të njerëzimit, sëmundje që edhe ne shqiptarët mezi kemi krijuar imunitet: “të lexuarit bardhë-e-zi të historisë”. Më lejoni t’Ju kujtoj fjalët e Umberto Ecos zotëri (Youtube: “Umberto Eco – Perché i classici”) i cili thotë që “Kujtesa gëzon dy virtyte: të konservuarit dhe të filtruarit”. Ato shkronja, të vendosura në atë mënyrë tek ai mur duket sikur thonë: “Në emër të njohjes së të shkuarës ne ju hedhim hi syve duke ju ndërtuar gjëra të reja, mu aty, ku ju i hiqnit kapelen respektit të së shkuarës. Në emër të rikthimit të së shkuarës me këtë veprim të përsëritur të tjetërsimit, ju ngremë botën e re mbi gërmadhat e botës së vjetër. E teksa trazojmë plagët e së shkuarës, ju themi: shikoni se asgjë s’ka ndryshuar.”
Më lejoni ta mbyll me një fjali të Maks Velos, i cili në artikullin “10 vjet: Ja si u masakrua Tirana” (faqe 25, “Betonizimi i Demokracisë”, Tiranë 2013), thotë: “Krimet e arkitekturës lexohen lehtësisht, përjetësisht dhe dënimi është si një vajtim që do të dëgjohet si legjendë mbi këtë qytet”.
Lus mirëkuptimin Tuaj zotëri.
Me respekt,
Lazjon PETRI
