Historiani dhe sociologu i njohur gjerman, Rainer Zitelmann, i ka kushtuar së fundmi një artikull Shqipërisë në revistën ekonomike Libre Mercado. Ai përshkruan vendin që nga koha e komunizmit e deri në ditët e sotme, duke vënë theksin te kontrastet e thella mes zhvillimit turistik dhe problemeve të thella sociale dhe kriminale.
Sipas Zitelmann, Shqipëria sot etiketohet si “Kolumbia e Europës”, një narko-shtet ku pjesa më e madhe e Prodhimit të Brendshëm Bruto vjen nga trafiku i drogës. Në artikull, ai thekson se një e tretë deri në gjysmën e PBB-së mund të lidhet me aktivitetet kriminale të drogës.
Historiani kujton gjithashtu epokën e Hoxhës, izolimin e vendit dhe pasojat e tij për qytetarët, duke përshkruar kushtet e vështira të jetesës gjatë komunizmit dhe dhunën ndaj të arratisurve. Ai thekson se pas rënies së regjimit, emigracioni shqiptar është një nga më të lartët në Europë: sot Shqipëria ka humbur rreth 30% të popullsisë së saj, duke krijuar një diasporë të madhe dhe ndikim ekonomik në vende si Italia.
Në përfundim, Zitelmann dokumenton “paradokset” e Shqipërisë moderne: tranzicionin nga një komunizëm i ashpër drejt një demokracie të dobët, zhvillimin turistik, por edhe rritjen e kriminalitetit dhe dominimin e trafikut të drogës. Ai i përmbledh këto reflektime në librin e tij të ri Origjina e Varfërisë dhe Pasurisë (Editorial Avance, 2025).
Isha në Tiranë , kryeqytetin e Shqipërisë, në maj 2022 dhe tetor 2023. Shqipëria është bërë një destinacion turistik gjithnjë e më popullor. Në vitin 2022, ajo mirëpriti 7.5 milionë vizitorë, krahasuar me një popullsi prej vetëm 2.8 milionë. Në vitin 2023, numri u rrit në rreth 10 milionë, dhe në vitin 2024 arriti në 14 milionë. Klima mesdhetare dhe çmimet e ulëta e bëjnë vendin e vogël ballkanik një destinacion shumë tërheqës.
Para se të nisesha për në aeroport, një mik më dërgoi një mesazh në ëhatsApp: ” Mos u grabit në shtetin mashtrues të Shqipërisë”. Në Tiranë, u takova me Adri Nurellarin, një figurë kryesore e lëvizjes libertariane në Shqipëri, i trajnuar në Londër. Ai ishte këshilltar i Partisë Demokratike në Shqipëri dhe tani këshillon Partinë Demokratike në Kosovë.
Lidhur me sigurinë dhe krimin, ai shpjegoi: po, trafiku i drogës është një problem i madh, por pikërisht për shkak se gjeneron kaq shumë para, krimi i vogël mezi ekziston. “Pse t’i vjedhësh disa qindra euro një turist kur mund të fitosh miliona me drogë të paligjshme?”
Në një darkë, e pyeta Bjornën, një anëtare të Studentëve për Liri, se me çfarë fitonin jetesën njerëzit atje. Ajo qeshi: “Vërtet nuk e di? Nga kultivimi dhe shitja e marijuanës .” Ajo kritikoi kryeministrin shqiptar, të cilin e akuzon se e ka shndërruar Shqipërinë në një “narko-shtet”. Nuk ka shifra zyrtare, por vendi tashmë është quajtur “Kolumbia e Evropës ”. Disa vlerësime e vendosin shumën totale të PBB-së së tij nga trafikimi i drogës.
Pavarësisht gjithçkaje, kushtet e jetesës janë përmirësuar krahasuar me epokën socialiste. Bjorna më tha se gjyshërit e saj jetonin me njëzet persona në një apartament prej 80 metrash katrorë. Gjatë viteve komuniste, ishte e zakonshme që katër, gjashtë apo edhe dhjetë persona të ndanin apartamente prej vetëm 50 metrash katrorë. Shqipëria atëherë ishte vendi më i varfër në Evropë. Mezi kishte 1,265 makina në të gjithë vendin, asnjëra prej të cilave në pronësi private, dhe në fillim të viteve 1990, nuk kishte asnjë semafor. Sot, Tirana është e mbushur me makina, me bllokime të përhershme trafiku në stilin e Manhattanit. Herë pas here, shfaqet një Ferrari ose një makinë luksoze: “Ata janë baronët e drogës”, komentoi Bjorna.
Gjatë shëtitjeve të mia nëpër Tiranë, hasa në disa bunkerë. Diktatori Enver Hoxha , paranojak dhe i frikësuar nga një sulm nga vendet kapitaliste, urdhëroi ndërtimin e 200,000 bunkerëve në të gjithë vendin . Shumë prej tyre janë ende në këmbë. Bjorna më tha se disa të njohur të saj kishin përfshirë edhe një bunker në restorantin e tyre. Në aeroport, takova një student të ri të drejtësisë i cili kishte filluar të investonte në pasuri të paluajtshme. Ai më tregoi një foto të një bunkeri të vjetër të shndërruar në akomodim turistik dhe më tregoi për ëndrrën e tij për të rinovuar një të tillë për t’ua dhënë me qira vizitorëve.
Një bunker më i madh ruhet sot si Muzeu i Bunkerëve, ku një ekspozitë tronditëse portretizon qartë terrorin komunist të Shqipërisë së Hoxhës.
Kontrasti është i fortë me imazhin që kisha për veten në rininë time. Si adoleshent, isha maoist: themelova një “qelizë të kuqe” në shkollën time në moshën 13 vjeç dhe botova një gazetë të quajtur Flamuri i Kuq . Mbaj mend që dëgjoja Radio Tiranën në shtrat në orën 11 të mbrëmjes.
Në realitet, ne nuk dinim asgjë për Shqipërinë; ne vetëm projektonim utopitë tona socialiste mbi të. E vërteta ishte ndryshe: shqiptarët jetonin në një burg mbarëkombëtar. Ata që përpiqeshin të arratiseshin , në rastin më të mirë, përfundonin në burgje ose kampe pune për vite me radhë ; në rastin më të keq, u qëlluan për vdekje. Gati një mijë njerëz vdiqën duke u përpjekur të arratiseshin.
Shqipëria e izoloi veten plotësisht nga bota. Anekdota e nënës së Nënë Terezës e përmbledh më së miri: kur ajo po vdiste në Shqipëri, udhëheqësit botërorë lëvizën qiellin dhe tokën që vajza e saj të mund ta vizitonte. Ishte e pamundur. Ajo vdiq e vetme në vitin 1981. Vetëm në vitin 1990, pesë vjet pas vdekjes së Hoxhës, Nënë Tereza mundi të udhëtonte në vend për të vizituar varrin e nënës së saj.
Ndërkohë, Hoxha dhe udhëheqja komuniste jetonin në luks në Bllok, një komunitet i rrethuar me vetëm 21 fusha futbolli në qendër të Tiranës. Nga viti 1944 deri në vdekjen e tij në vitin 1985, Hoxha rrallë largohej nga zona, i izoluar me shokët e tij dhe familjet e tyre, ndërsa i kalonte ditët duke diktuar 68 libra propagande mbi virtytet e socializmit… në vendin më të varfër të Evropës.
E pyeta Adrin se çfarë kishte shkuar keq me kalimin në demokraci dhe ekonomi tregu . Përgjigja e tij ishte e qartë: “Nuk pati ndryshim të vërtetë të elitave. Të njëjtat familje që sunduan gjatë kohës së Hoxhës janë sot. Kjo është arsyeja pse nuk ka pasur kurrë një përpjekje të vërtetë për t’u përballur me të kaluarën ose për të kompensuar viktimat.” Vetëm 20% e ish-pronarëve të shpronësuar rimorën tokën e tyre dhe kompensimi total nuk i kaloi dhjetë milionë dollarët, një shumë qesharake.
Pas përfundimit të socializmit, emigracioni u rrit ndjeshëm. Në përpjesëtim me popullsinë e saj, asnjë vend evropian nuk ka humbur më shumë banorë në këto 30 vjet . Sot, Shqipëria ka parë 30% të qytetarëve të saj të largohen. Vetëm 2.8 milionë kanë mbetur, dhe shumë prej atyre që u larguan ishin të rinj të zgjuar dhe sipërmarrës. Italia është shtëpia e 350,000 shqiptarëve që zotërojnë 40,000 biznese dhe gjenerojnë 7% të PBB-së së Italisë. Sot, ka më shumë shqiptarë jashtë vendit sesa në Shqipëri.
Unë i kam dokumentuar këto paradokse – tranzicionin nga komunizmi më brutal në një demokraci të dobët, nga izolimi total në një narko-shtet – në librin tim Origjina e Varfërisë dhe Pasurisë (Editorial Avance, 2025).
