Krijimtaria dhe mendimi kritik mund të ndikohen. Por ka mënyra për të zbutur pasojat, shkruan The Economist.
Siç mund ta dijë kushdo që ka dhënë një provim të paktën një herë, të shkruash një ese për më pak se 20 minuta kërkon vërtet shumë përqendrim.
Të kesh qasje të pakufizuar në Inteligjencën Artificiale (IA) do ta lehtësonte ndjeshëm këtë ngarkesë mendore.
Por, siç sugjeron një studim i fundit nga studiues të Institutit të Teknologjisë së Masaçusetsit (MIT), kjo ndihmë mund të ketë një kosto.
Gjatë disa seancave shkrime esesh, estudentët që punonin me (dhe pa) ndihmën e ChatGPT u lidhën me elektro-encefalograma (EEG) për të matur aktivitetin e trurit gjatë punës.
Në të gjitha rastet, përdoruesit e IA shfaqën ndjeshëm më pak aktivitet në të zonat e trurit të lidhura me funksionet krijuese dhe përqendrimin.
Studentët që shkruan me ndihmën e chatbot-it gjithashtu e patën më të vështirë të citojnë saktësisht ndonjë pjesë nga eseja që sapo kishin shkruar.
Këto gjetje janë pjesë e një grupi gjithnjë e në rritje studimesh, që shqyrtojnë efektet potencialisht të dëmshme të përdorimit të IA për krijimtarinë dhe procesin e të nxënit.
Kërkimet ngrenë pyetje të rëndësishme, nëse përfitimet mbresëlënëse afatshkurtra që sjell IA gjeneruese mund të vijnë me një kosto të fshehur afatgjatë.
Studimi i MIT e plotëson panoramën e dy kërkimeve të tjera të profilit të lartë mbi marrëdhënien mes përdorimit të IA dhe të menduarit kritik.
I pari, nga studiues në Microsoft Research, përfshiu 319 punonjës që punonin me njohuri (knowledge workers, individë që kryejnë punë që kërkon analizë, mendim kritik, vendimmarrje, kreativitet apo përpunim informacioni) dhe që përdornin IA gjeneruese të paktën një herë në javë.
Të anketuarit përshkruan mbi 900 detyra që kishin kryer me ndihmën e IA, që nga përmbledhja e dokumenteve të gjata e deri te krijimi i fushatave të marketingut.
Sipas vlerësimeve të tyre vetjake, vetëm 555 nga këto detyra kërkonin mendim kritik, si për shembull rishikimi i rezultateve të IA para se t’i dërgohej klientit, ose riformulimi i një kërkese pas një rezultati jo të kënaqshëm herën e parë.
Pjesa tjetër e detyrave konsiderohej thelbësisht e papërfillshme.
Në përgjithësi, shumica e punonjësve raportuan se kishin nevojë për më pak ose shumë më pak përpjekje mendore për të përfunduar detyrat kur përdornin mjete si ChatGPT, Google Gemini apo Copilot i Microsoft, krahasuar me realizimin e tyre pa ndihmën e IA.
Një studim tjetër, nga profesori Michael Gerlich në SBS Swiss Business School, përfshiu 666 individë në Britani të cilët u pyetën se sa shpesh përdornin IA dhe sa besim kishin tek ajo, përpara se t’u paraqiteshin pyetje të bazuara në një test për të menduarin kritik.
Pjesëmarrësit që përdornin më shumë IA, rezultuan me nota më të ulëta në të gjitha drejtimet.
Gerlich tregon se pas publikimit të studimit, u kontaktua nga qindra mësues të shkollave të mesme dhe universiteteve, që po përballen me një përdorim në rritje të IA nga studentët. Sipas tij, ata “e ndien se ky studim përshkruante saktësisht atë që ata po përjetojnë aktualisht”.
A do t’i bëjë IA njerëzit me kapacitet mendor më të dobët në planin afatgjatë, mbetet ende një pyetje e hapur.
Studiuesit në të tre studimet theksojnë se nevojiten kërkime të mëtejshme për të përcaktuar një lidhje shkak-pasojë mes përdorimit të lartë të IA dhe dobësimit të funksioneve mendore.
Në rastin e studimit të Gerlich, për shembull, mund të ndodhë që njerëzit me aftësi më të mëdha mendimi kritik të kenë më pak prirje për t’u mbështetur tek IA.
Ndërsa studimi i MIT kishte një kampion shumë të vogël (vetëm 54 pjesëmarrës) dhe u përqendrua në një detyrë të vetme.
Për më tepër, mjetet e IA gjeneruese synojnë në mënyrë të qartë të lehtësojnë ngarkesën mendore të përdoruesve, njësoj si shumë teknologji të tjera më parë.
Që në shekullin V p.e.s., Sokrati ankohej se shkrimi nuk është “një eliksir për të kujtuar, por vetëm për të mbajtur mend”. Makinat llogaritëse i ndihmojnë arkëtarët me llogaritjet.
Aplikacionet e orientimit rrugor kanë hequr nevojën për të lexuar harta. Dhe megjithatë, pak vetë do të thoshin se këto mjete na kanë bërë më të paaftë.
Nuk ka shumë dëshmi që sugjerojnë se lejimi i makinave për të përmbushur funksionet mendore të përdoruesve, ndryshon kapacitetin natyror të trurit për të menduar, thotë Evan Risko, profesor psikologjie në Universitetin e Waterloos, i cili së bashku me kolegun Sam Gilbert, krijuan termin “cognitive offloading”, ose shkarkimi i detyrave mendore te ndihmës të jashtëm.
Ajo që është shqetësuese, sipas Risko, është se IA gjeneruese lejon njerëzit të “shkarkojnë një grup shumë më kompleks procesesh”.
Shkarkimi i një detyre aritmetike, me zbatime të kufizuara, nuk është i njëjtë me shkarkimin e një procesi si shkrimi ose zgjidhja e një problemi. Dhe kur truri mëson ta bëjë këtë, është e vështirë ta harrojë.
Prirja për të kërkuar rrugën më të lehtë për zgjidhjen e një problemi, e njohur si “kursim mendor” (cognitive miserliness), mund të krijojë atë që Gerlich e quan një cikël përforcues.
Individët që varen nga IA do ta kenë gjithnjë e më të vështirë të mendojnë në mënyrë kritike, dhe truri i tyre do të bëhet më “koprac”, duke çuar në më shumë shkarkime detyrash.
Një pjesëmarrës në studimin e tij, përdorues i shpeshtë i IA, tha: “Varem kaq shumë nga IA, saqë nuk besoj se do të dija si të zgjidhja disa probleme pa të.”
Shumë kompani presin rritje të produktivitetit nga përdorimi në shkallë të gjerë i IA. Por mund të ketë pasoja të padëshiruara.
“Rënia afatgjatë e mendimit kritik ka gjasë të sjellë rënie të konkurrueshmërisë”, – thotë Barbara Larson, profesore menaxhimi në Universitetin Northeastern.
Përdorimi i gjatë i IA mund të bëjë që punonjësit të jenë më pak krijues.
Në një studim të Universitetit të Torontos, 460 pjesëmarrës u udhëzuan të sugjeronin përdorime krijuese për objekte të përditshme, si një gomë makine apo një palë pantallona.
Ata që kishin parë më parë ide të gjeneruara nga IA, ofruan përgjigje më pak krijuese dhe më pak të larmishme se ata që punuan pa ndihmë.
Për shembull, për pantallonat, chatbot-i propozoi mbushjen e tyre me kashtë për të krijuar gjysmën e një dordoleci, në thelb duke i përdorur sërish si pantallona.
Ndërsa një pjesëmarrës pa ndihmë nga IA sugjeroi vendosjen e arrave në xhepa për ta bërë një ushqyes të veçantë për zogjtë.
Ka mënyra për ta mbajtur trurin në formë. Larson sugjeron që mënyra më e mençur për të përfituar nga IA është ta trajtosh atë si “një ndihmës entuziast por paksa naiv”.
Gerlich rekomandon që, në vend që t’i kërkohet chatbot-it të gjenerojë menjëherë rezultatin përfundimtar, përdoruesi ta udhëheqë atë hap pas hapi në rrugën drejt zgjidhjes.
Në vend që të pyesni “Ku të shkoj për pushime me diell?”, mund të filloni me pyetjen “Ku bie më pak shi?” dhe ta zhvilloni prej aty.
Ekipi i Microsoft gjithashtu ka testuar ndihmës IA që ndërhyjnë herë pas here me “provokime” për të nxitur mendim më të thellë.
Në një frymë të ngjashme, studiues nga Universiteti Emory dhe Stanford kanë propozuar, që chatbot-ët të riprogramohen për të vepruar si “asistentë mendimi” që bëjnë pyetje të thella, në vend që të japin thjesht përgjigje. Ndoshta Sokrati do ta miratonte me kënaqësi këtë.
Megjithatë, këto strategji mund të mos jenë shumë të dobishme në praktikë, madje edhe nëse modelet e IA do të ndryshoheshin për të qenë më të ngathëta apo më të ngadalta.
Ato mund të sjellin edhe pasoja të padëshiruara. Një studim nga Universiteti i Krishterë i Abilenës në Teksas zbuloi se ndihmësit e IA, që ndërprisnin vazhdimisht përdoruesit me provokime, e përkeqësuan performancën e programuesve të dobët në një detyrë të thjeshtë kodimi.
Masa të tjera të mundshme për të mbajtur trurin aktiv janë më të drejtpërdrejta, edhe pse më imponuese.
Përdoruesit tepër të zellshëm të IA mund të detyrohen të japin vetë një përgjigje ndaj një pyetjeje ose të presin disa minuta përpara se të kenë qasje tek IA.
Ky “detyrim mendor” (cognitive forcing) mund të përmirësojë performancën e përdoruesve, sipas Zana Buçinca, një studiuese te Microsoft që merret me këto teknika, por do të jetë më pak popullore.
“Njerëzve nuk u pëlqen t’i shtysh të angazhohen”,- thotë ajo. Kërkesa për mënyra për ta anashkaluar këtë do të ishte e lartë.
Në një sondazh përfaqësues në 16 vende të kryer nga konsulenca Oliver Wyman, 47% e të anketuarve thanë se do të përdornin IA gjeneruese edhe nëse punëdhënësi do ta ndalonte.
Teknologjia është aq e re, sa që për shumë detyra, truri i njeriut është ende mjeti më i mprehtë për t’u përdorur.
Por me kalimin e kohës, përdoruesit e IA dhe rregullatorët e saj do të duhet të vlerësojnë nëse përfitimet e gjera ia vlejnë përballë kostove mendore.
Nëse do të dalë ndonjë provë e fortë se IA e bën njerëzit më pak të mprehtë, a do t’u interesojë atyre vallë?/ Monitor
