Eris ishte një nxënës i zakonshëm i një shkolle të mesme në Tiranë. Një ditë, pas mësimit, ai vendosi të bëjë një “eksperiment” që e kishte dëgjuar shpesh nga shokët e tij, të blinte një cigare elektronike, ose siç e quanin ata, një “vape”.
Pa u menduar gjatë, ai hyri në një dyqan të vogël në lagje, ku pa në vitrinë një gamë të gjerë pajisjesh me dizajne tërheqëse. Pasi pyeti shitësin për një nga modelet, pa hezitim dhe pa asnjë pyetje mbi moshën e tij, ai e bleu pajisjen.
Kjo ngjarje, edhe pse për Erisin ishte thjesht një provë kurioziteti, ngriti një çështje të rëndësishme: sa lehtë mund t’i sigurojnë të rinjtë këto produkte, që në dukje janë të ndaluara për ta?
Duke mos e pasur të vështirë të gjejnë një pikë shitjeje, shumë nxënës të shkollave të mesme blejnë pajisjet e njohura si “vape” pa asnjë problem.
Shumë prej tyre, të nxitur nga kurioziteti apo dëshira për të provuar diçka të re, arrijnë t’i sigurojnë këto produkte pa asnjë pengesë ligjore apo morale. Sipas një hulumtimi në treg, një pajisje “vape” kushton mesatarisht 3500 lekë, ndërsa mbushësit e tyre, 600 lekë.
Në dekadat e fundit, tregu i cigareve elektronike ka njohur një rritje të jashtëzakonshme, duke u shndërruar në një nga industritë më të diskutueshme dhe njëkohësisht më fitimprurëse në botë.
Këto pajisje, të reklamuara si një alternativë më e shëndetshme ndaj duhanit tradicional, kanë tërhequr vëmendjen jo vetëm të duhanpirësve të rritur, por sidomos të të rinjve.
Ndikimi i këtyre produkteve mbi shëndetin dhe sjelljen e përdoruesve të rinj ka ngjallur shqetësime të mëdha në komunitetin shkencor dhe atë shoqëror.
Cigaret elektronike po bëhen gjithnjë e më të njohura në mesin e adoleshentëve që nuk janë duhanpirës të mëparshëm apo aktualë. Të rinjtë që përdorin cigare elektronike, ose “vape”, shpesh përdorin pajisje të vogla që mund të përmbajnë përqendrimin maksimal të lejuar të nikotinës.
Përdorimi i cigareve elektronike është kthyer në një fenomen shqetësues tek adoleshentët. Ekspertët dhe psikologët e shkollave thonë se këto produkte po përdoren masivisht nga të rinjtë në një kohë që është e ndalur përdorimi i tyre për minorenët.
Ato blihen lehtësisht në kioska apo dyqane në Tiranë, edhe pse ligji e ndalon përdorimin e duhanit për moshën nën 18 vjeç.
Biznes i mirëfilltë
“Vaping” duket se është kudo në ditët e sotme. Nuk mund të shkosh në një pikë karburanti ose të ecësh nëpër një qendër tregtare pa parë reklama të tyre ose pa kapur një aromë që qëndron në ajër.
Ndërsa “vape” (të njohura edhe si cigare elektronike) në thelb duhet të përdoren si një “mjet për lënien e duhanit tradicional” për duhanpirësit dhe jo një metodë e re për joduhanpirësit, trendi i përdorimit nga këta të fundit ka qenë në rritje.
Mund të duket befasuese, por janë bërë shpesh raportime edhe në shkolla 9-vjeçare se, fëmijë deri të moshës 10 vjeç janë gjetur duke i përdorur ato në oborre shkollash.
Sot në Shqipëri hyjnë 250 lloje të ndryshme “vape”, të cilat në doganën shqiptare janë të listuara si produkte të rregullta dhe të certifikuara. Megjithatë, nuk ka informacion të plotë për përbërësit dhe sigurinë e këtyre produkteve që përdoren brenda vendit tonë.
Roland Shuperka, ekspert për Çështjet e Duhanit dhe Alkoolit, shpjegon për “Monitor” se kjo ndodh sepse në doganat tona nuk ekziston asnjë laborator për t’i analizuar këto produkte, dhe as në agjencinë e duhan-cigareve nuk ka një strukturë të tillë.
Kjo mungesë infrastrukture bën që ne t’i pranojmë produktet e importuara thjesht bazuar në deklaratat e tregtarëve, pa verifikime të pavarura dhe të besueshme.
“Mungesa e kontrolleve rigoroze i bën këto produkte të pasigurta jo vetëm për të rriturit, por i bën absolutisht të ndaluara për fëmijët dhe adoleshentët.
Cigaret elektronike janë krijuar me qëllimin e vetëm për t’i ndihmuar duhanpirësit të shkëputen nga varësia ndaj duhanit tradicional, i cili përdor djegien për të çliruar nikotinën.
Por, pa kontrolle të përshtatshme, rreziqet shëndetësore që lidhen me përdorimin e ‘vape’ mbeten të panjohura dhe potencialisht të dëmshme”, – thotë më tej eksperti.
Z. Shuperka, një ndër hartuesit e ligjit të alkoolit dhe duhanit, kërkon që të merren masa më të ashpra ndëshkimore për shitësit që shkelin ligjin dhe tregtojnë produkte duhani, qoftë ato tradicionale, me ngrohje apo avull, për fëmijët nën 18 vjeç.
Ai thekson nevojën për të përmirësuar kontrollet dhe rregulloret për të siguruar që këto produkte të mos blihen për të rinjtë, duke mbrojtur shëndetin e tyre dhe duke parandaluar përhapjen e varësisë ndaj nikotinës që në moshë të re.
Nga ana tjetër, falsifikimi është një problem i madh për industrinë. Mund të jetë e vështirë të dallosh një klon nga një produkt i vërtetë. Ndonjëherë, verifikimi i kodit të autenticitetit është e vetmja mënyrë e sigurt për të zbuluar nëse keni blerë një kopje false.
Tregu
Tregu global i cigareve elektronike parashikohet të rriten nga 22.5 miliardë dollarë në 2022 në 47.5 miliardë dollarë në vitin 2028, me normë rritje vjetore prej 13.5% gjatë periudhës së parashikimit 2023-2028.
Rrezik për shëndetin?
Dr. Sonila Boriçi, mjeke pediatre-pneumologe në Qendrën Spitalore Universitare “Nënë Tereza” në Tiranë, thotë për “Monitor” se, përdorimi i cigareve elektronike, ose “vape”, ndër adoleshentët dhe të rinjtë në Shqipëri po bëhet fenomen gjithnjë e më shqetësues.
“Si mjeke, kam parë nga afër ndikimet e dëmshme që këto pajisje mund të kenë në shëndetin e të rinjve. Pavarësisht se reklamohen si një alternativë më e sigurt ndaj cigareve tradicionale, cigaret elektronike përmbajnë substanca që mund të jenë po aq të rrezikshme për shëndetin.
Nikotina që gjendet në shumicën e këtyre produkteve është një substancë që krijon tepër varësi dhe mund të ketë efekte të mëdha në zhvillimin e trurit të adoleshentëve”, – thotë më tej mjekja.
Ajo shton se ekspozimi ndaj nikotinës në këtë fazë kritike mund të ndikojë negativisht në kujtesën, përqendrimin dhe kontrollin e impulseve.
“Përveç kësaj, përbërësit e tjerë të lëngjeve të ‘vape’ mund të përmbajnë kimikate të dëmshme që, kur nxehen dhe thithen, mund të shkaktojnë irritim të mushkërive dhe sëmundje respiratore”, – thotë dr. Boriçi.
Një tjetër aspekt shqetësues është normalizimi i përdorimit të “vape” si aktivitet social ndër të rinjtë.
Sipas sociologes Marsida Simo, kjo mund të çojë në rritje të përdorimit të substancave të tjera të dëmshme dhe krijimin e një kulture që minimizon rreziqet shëndetësore të këtyre produkteve. Gjithashtu, përdorimi i “vape” shpesh shihet si një “portë hyrëse” drejt përdorimit të cigareve tradicionale dhe substancave të tjera të ndaluara.
“Është thelbësore që të ndërmerren masa për të rritur ndërgjegjësimin mbi rreziqet e përdorimit të cigareve elektronike dhe për të zbatuar rregulla më të rrepta mbi shitjen e tyre ndaj të miturve.
Edukimi i të rinjve dhe prindërve mbi efektet e mundshme negative të përdorimit të ‘vape’ është një hap i rëndësishëm për të parandaluar përhapjen e këtij fenomeni dhe për të mbrojtur shëndetin e brezit të ardhshëm në Shqipëri”,- thotë znj. Simo.
Hulumtimet botërore kanë treguar se të rinjtë që përdorin cigare elektronike kanë dy herë më shumë gjasa të vuajnë nga një kollë kronike sesa ata që nuk përdorin. “Vaping” mund të zvogëlojë funksionin e mushkërive nëpërmjet shqetësimit të shkëmbimit të gazit dhe inflamacionit të indeve, thotë një raporti i OBSH-së.
Gjithashtu mund të ulë imunitetin, duke rritur rrezikun e infeksionit respirator. Dëmtimi i mushkërive për shkak të avullimit quhet e-cigare ose dëmtimi i mushkërive i shoqëruar me avull (EVALI). Një hetim i shëndetit publik në Illinois dhe Wisconsin në SHBA zbuloi se mosha mesatare e pacientëve që vuanin nga EVALI ishte 21 vjeç.
Nikotina gjithashtu mund të ketë efekte të dëmshme për shëndetin. Adoleshentët janë më të prekshëm ndaj varësisë nga nikotina sesa të rriturit.
Ekspozimi kronik i nikotinës mund të ndikojë në zhvillimin e trurit. Kjo mund të kontribuojë në gjendjet njohëse dhe të mungesës së vëmendjes dhe të përkeqësojë çrregullimet e humorit, duke përfshirë depresionin dhe mendimet për vetëvrasje.
Cigaret elektronike të njohura për një përdorim shpesh përmbajnë forcën maksimale të lejuar të nikotinës prej 20 mg/ml. Një markë sugjeron që cigaret elektronike njëpërdorishme të tyre përmbajnë një përmbajtje nikotine e barabartë me afërsisht 40-50 cigare.
Përdoruesit e rregullt të cigareve elektronike po raportojnë gjithnjë e më shumë probleme të shëndetit oral.
Një studim në Korenë e Jugut zbuloi se përdorimi i cigareve elektronike ishte i lidhur ndjeshëm me sëmundjen e mishrave të dhëmbëve dhe se avullimi mund të mos jetë një alternativë e sigurt ndaj pirjes së duhanit për shëndetin oral.
Disa ekspertë shëndetësorë kanë ngritur shqetësime se cigaret elektronike mund të jenë një portë për pirjen e duhanit për të rinjtë. Një studim zbuloi se të rinjtë që përdornin cigare elektronike kishin mbi tre herë më shumë gjasa të bëheshin duhanpirës sesa ata që nuk kishin përdorur kurrë cigare elektronike.
Megjithatë, studiues të tjerë kanë argumentuar se individët që provojnë cigare elektronike kanë më shumë gjasa të provojnë duhanin gjithsesi.
Një studim i botuar në revistën akademike “Addiction” nuk gjeti asnjë lidhje statistikisht të rëndësishme midis prevalencës së përdorimit të cigareve elektronike dhe pirjes së duhanit rregullisht tek ata të moshës 16 deri në 24 vjeç.
Ndikimi i rrjeteve sociale
Shqetësimi për lidhjen midis mediave sociale dhe përdorimit të “vape” të të rinjve vjen nga algoritmet e platformës.
Pavarësisht këmbënguljes se ata ndalojnë çdo përmbajtje që promovon shitjen e produkteve të tilla, algoritmet nënkuptojnë se platformat mund të rekomandojnë llogari, faqe dhe postime, duke çuar potencialisht në dyqane ose tregtarë të “vape” në internet.
Kjo mund të krijojë një mjedis të vazhdueshëm në internet për të rinjtë që ushqehet me dëshirën për t’i përdorur (ose vetëm provuar).
Gjithashtu, sipas ekspertëve sociologë, personazhe të njohur të ekraneve luajtën rol në nxitjen e përdorimit të produkteve “vape”. Në reality show si “Big Brother”, përdorimi i “vape” ka qenë i lartë dhe raportohet që shpesh merreshin si shembuj.
Ndërsa platforma të shumta për shitje në vendin tonë nuk kanë gjithmonë verifikime ose kufizime të moshës për blerje dhe ka raportime që shumë llogari në Instagram shesin “vape” pa verifikim ID dhe duke përdorur forma pagese cash on delivery.
Gjithashtu, konstatohet se kërkimi për “vape” ose “v@pe” sjell postime kryesisht zbavitëse ose inkurajuese që synojnë të rinjtë të nisin përdorimin e tyre.
Tregu global
Sipas Organizatës Botërore të Shëndetësisë, ka pasur një rënie të vogël, por të qëndrueshme të numrit të duhanpirësve në nivel global, në pak më shumë se një miliard. Por tjetër panoramë raportohet kur bëhet fjalë për e-cigare.
Numri i përdoruesve të tyre është rritur me shpejtësi, nga rreth 7 milionë në vitin 2011 në 41 milionë në 2025.
Tregu i cigareve elektronike po zgjerohet, me rritjen e numrit të cigareve elektronike.
Tregu global tani vlerësohet të jetë 23 miliardë dollarë, nga 6.9 miliardë dollarë, vetëm pesë vite më parë.
Shtetet e Bashkuara, Mbretëria e Bashkuar dhe Franca janë tregjet më të mëdha. Përdoruesit në të tre vendet shpenzuan më shumë se 10 miliardë dollarë vitin që shkoi.
Lidhur me përdorimin e tyre, zyrtarisht janë raportuar gjashtë vdekje dhe 450 raste të raportuara të sëmundjes së mushkërive në 33 shtete të SHBA. Ekzistojnë dy lloje kryesore të cigareve elektronike – sistemi i hapur dhe i mbyllur, i njohur gjithashtu si rezervuari i hapur dhe i mbyllur.
Në një sistem të hapur, lëngu që avullohet mund të rimbushet manualisht nga përdoruesi. Ekziston edhe një grykë e lëvizshme.
Cigaret elektronike me sistem të mbyllur përdorin mbushëse të gatshme, të cilat vendosen drejtpërdrejt në baterinë e cigares elektronike.
Llogaritet se këtë vit, avulluesit do të shpenzojnë rreth 20 miliardë dollarë për e-cigaret e sistemit të mbyllur, duke tejkaluar shpenzimet për cigaret elektronike me sistem të hapur për herë të parë.
Shumica e përdoruesve të cigareve elektronike i blejnë pajisjet e tyre në dyqane të specializuara, sipas një raporti të vitit 2022 të publikuar nga “Ernst & Young”.
Mendohet se konsumatorët mund të bëjnë blerjen e tyre të parë të cigareve elektronike personalisht, për të krijuar njohje me një produkt relativisht të ri ose për të kërkuar këshilla se cili lloj pajisjesh mund t’u përshtatet më shumë.
Një tjetër sondazh me 3,000 përdorues nga “Kantar” për “Ernst & Young”, tregoi se 21% kishin blerë pajisjet e tyre në internet.
Origjina
90% e cigareve elektronike në botë prodhohen në Kinë. Në fakt, ky vend është origjina e industrisë. Në vitin 2003, një farmacist kinez Han Li shpiku cigaren elektronike. Ai e zhvilloi krijimin në një produkt të tregtueshëm nga kompania e tij me bazë në Pekin, Ruyan. Pas suksesit në Kinë dhe Azi, produkti filloi të shitet në internet. Deri në vitin 2009, cigaret elektronike u bënë të njohura në SHBA dhe Europë. Biznesmenët e tjerë e ndoqën shpejt. U hapën fabrika të reja për të përmbushur kërkesën në rritje globale. Tregu filloi të ofrojë një përzgjedhje më të gjerë produktesh për çdo lloj duhanpirësi: bimor, marijuanë, cigare elektronike pa nikotinë, etj./Monitor
