A ishte një ujk? Ndërsa makina jonë u rrotullua në një hark tjetër të ngushtë të thellë në fshatrat shqiptare, një krijesë e çuditshme dhe e egër shihte nga cepi. Pa dyshim që ishte. Kjo, pasi sapo kishim lënë një rezervë natyrore ku një panel në faunën lokale përshkruante një lupus të njëjtë Canis. As nuk ishte përvoja e vetme e papritur në vendin e Zogut (mbreti i vetëm shqiptar, në vitet 1920 dhe 30), vend i cili nën diktatorin represiv Enver Hoxha, u mbyll hermetikisht nga pjesa tjetër e Evropës deri në vitet 1990.
Ne kishim vendosur të nisnim udhëtimin tonë në Korfuz, për të shmangur kaosin dhe shpenzimet e kryeqytetit, Tiranës. Nga gjithë ngushtica, silueta malore e Shqipërisë ikte e vinte në formë reshë dhe shkoi deri në Sarandë, ku përqafonte bregun.
Kjo nisje për në “Rivierën Shqiptare” nuk ishte për ne, megjithatë, si partneri im dhe unë kishim planifikuar udhëtimin tonë rrugor thellë në brendësinë e thyer të jugut, në kërkim të xhevahireve bizantine, bujtinave të çuditshme osmane, xhamive, kështjellave dhe restoranteve që prodhojnë produkte të këndshme lokale.
“Shqipëria ka vetëm një rrugë – ajo shkon deri në Kosovë. Ju nuk mund të humbni!” tha njeriu ynë i makinës me qira në port. Nuk është saktësisht rasti, në të vërtetë një hartë është thelbësore. Në këtë kapsulë kurioze kohore, kur makinat private kanë qenë vërdallë për vetëm 25 vjet, parkimi i dyfishtë, ngarje të çrregullta dhe shenja të paqarta rrugore u bënë pjesë e përvojës së pasur tonën në Shqipëri. Mercedesë të fortë dhe fuoristrada me shkëlqim ishin norma, por kur shkoje pas një njeriu të vjetër në biçikletë ose gomar, ndryshoje shekuj.
Këto skena grumbullohen, jo më pak zakonin shqiptar të lëkundjes së kokës për të thënë po, dhe duke u anuar për jo. Gjuha në vetvete është ndryshe nga çdo tjetër, megjithëse spërkatet me importet italiane. Disa gjëra vepruan në anë të kundërt: një mëngjes i bollshëm filloi me tortë dhe u shoqërua me feta, domate dhe suxhuk të skalitur para se të mbaronte me vezë dhe, më në fund, kafe – me fruta në anën tjetër.
Destinacioni ynë i parë ishte vendi i trashëgimisë botërore të UNESCO-s, Butrint, në jug të Sarandës. I shpërndarë mbi një gadishull të egër dhe të pyllëzuar dhe i qasur përmes një vargu të shtigjeve të panumërta është një shumëllojshmëri e pabesueshme e ndërtesave të lashta greke, romake, bizantine dhe veneciane, si dhe një muze i vogël i shkëlqyer. Disa orë rrëshqitën me magji, duke u ndihmuar nga pamja e detit dhe lulet e aromatizuara. Jo shumë larg ndaluam për drekë në restorantin e Mussel House. Në një tavolinë pranë një lagune të madhe, të lagësht, të rrethuar nga malet, hanim midhje lokale, linguine të detit, guaskë të pjekur në skarë dhe gota verë lokale – të gjitha për 22 paundë.
‘Të mbushur’, ne shkuan në në vendin më të bukur të zonës, Syri i Kaltër, në një luginë të gjelbër. Këtu, një burim nga shkëmb karstik dukej se krijonte një pishinë me çdo ngjyrë të mundshme të smeraldeve, në një rrjedhë hipnotike rrethore. Ishte si një mirazh, ose ndoshta një përrallë shqiptare, sepse së shpejti ne e dalluam atë ujk, me gjuhë jashtë. Jo vetëm ai, por edhe kuaj të egër, tufa delesh dhe kope dhendsh.
Gjirokastra, ndalesa jonë e ardhshme, është e njohur për kështjellën e saj dhe lagjen harmonike osmane. Bukuritë përfshinin shtëpinë e rrëmbyer Skëndulaj, turin e së cilës na e bëri një anëtar i familjes së gjeneratës së 11-të. E konfiskuar nën sundimin komunist të Hoxhës, shtëpia iu kthye pronarëve në vitin 1993, shkruan lapsi.al. Njëkohësisht, megjithëse ishte tronditëse, strehimi i ajrit, një labirint i tuneleve dhe zyrave nëntokësore ishin një reflektim tronditës i paranojës së regjimit të Hoxhës. Megjithatë, përsëri, ne nuk mund të fajësojmë ushqimin ose mirësinë e banorëve vendas.
Rrëpira, male të pjerrta shkëmbore dhe arna të industrisë së lehtë na shoqëruan rrugës drejtuar veriut, drejt autostradës kryesore që përshkon vendin përgjatë lumit Vjosa të argjendtë. Rrënojat më të lashta na pritnin një udhë të afërt, e cila me ngadalë na çoi në Bylis, një qytet ilir 2500-vjeçar, i frikshëm dhe i braktisur, përpara se të arrinim në Berat – për mua ylli i shfaqjes.
I gjallë dhe përqafues, ky “qyteti i një mijë dritareve” mahnitës (një tjetër vend i trashëgimisë botërore – përkthyer nga lapsi.al) që shtrihet përgjatë lumit Osum, është formuar nga dy kodra përballë njëra-tjetrës të shtëpive osmane me tarraca të forta dhe me një kështjellë që kurorëzon rrethin më të lartë, Mangalem. Në brendësi të mureve, kishave mesjetare, dy xhamive të shkatërruara, shtëpive private dhe një muzeu të jashtëzakonshëm të artit bizantin, mbushej me lehtësi një vizitë mëngjesi, ndërsa hotelet dhe restorantet me tarifa të ulëta siguronin vende pushimi.
Ushqimi vinte ndryshe në Berat. Një mbrëmje, ulur në një dritare të restorantit me një pamje të ngushtë poshtë në lumë, unë provova bretkosa të skuqura, të freskëta nga ujërat më poshtë. Një natë tjetër ne shkuam deri në kështjellë për të biseduar me Bashkimin, pronar i restorantit simpatik Antipatrea. Dreka përfshinte byrek me spinaq dhe tavë kosi gjithësej 18 paundë. Ndërsa pimë verë të kuqe të butë nga vreshti i tij, Bashkimi na tregoi për 17 vitet e tij të punës në Firence dhe se një e treta e popullsisë shqiptare jeton jashtë vendit. Gjuha italiane flitet gjerësisht, edhe pse anglishtja është afër, kështu që komunikimi rrallëherë është problem.
Berati ishte aty ku ne kuptuam gjithashtu se si krishterimi, islami, bektashizmi dhe judaizmi kanë bashkëjetuar në mënyrë harmonike për shekuj me radhë në Shqipëri – përveç një ndarje ateiste nën Hoxhën kur feja u ndalua. Kjo tolerancë u ilustrua nga një xhami e sulltanit të shekullit të 15-të, ende në përdorim, një teqe, një muze i vogël hebre dhe më në fund një katedrale madhështore ortodokse, të gjitha brenda një distance të pallogaritshme mes njëra-tjetrës.
Nga atje, mbështetur nga malet e largëta të mbuluara me borë, ne u kthyem në një bulevard të gjatë me kafe. Perëndimi u afrua dhe qindra burra dhe gra po shëtitnin para mbrapa dhe me radhë, duke u ndalur për një bisedë apo kafe, shkruan lapsi.al. Kjo ishte xhiro, si kalimi italian ose paseo spanjoll – një shenjë se pavarësisht nga e kaluara e saj ekzotike, Shqipëria është një vend shumë mesdhetar. Kështu doli se Shqipëria është një udhëkryq kulturor i ndritshëm ku takohen Greqia, Italia dhe Ballkani. Në kulm të ndryshimit, ende jo e shtrenjtë dhe, deri më tani, me vetëm një lëvizje të vogël turistësh, është patjetër një kohë e mirë për të vizituar Shqipërinë.
