Pas 16 vjetësh, dje, ora 19:00, në sheshin e Teatrit, ka nisur mbledhja e firmave për shpalljen e Teatrit Kombëtar dhe Teatrit Kombëtar Eksperimental “kompleks monument kulture”. Në takimin publik numër 8 (java e tetë ku çdo të hënë artistët mblidhen në protestë para ose në teatër), synohej formësimi i një diskutimi të lirë midis pjesëmarrësve, në mënyrë që secili të shprehte opinionin e vet në lidhje me mbrojtjen e Teatrit Kombëtar dhe pronës publike.
I pranishëm ishte Robert Ndrenika, Arben Derhemi, Robert Budina. Folësit e vunë theksin te restaurimi i godinës. Njëri prej tyre u bëri thirrje studenteve të arkitekturës që t’i bëjnë punët e diplomës për teatrin. Sa i takon shumëkujt që mungon, Robert Ndrenika tha se i kupton. “Ç’a të bëjë ai që rrezikon bukën e gojës?! Edhe mua, ndonjëherë më merr frika se mos më presin pensionin. Kanë të drejtë ata të shkretët që nuk vijnë. Po të të lënë pa bukën e gojës, ata s’kanë ç’bëjnë.
Falënderojmë ata që janë prononcuar në favorin tonë, thoshte dikush që kjo tokë është e shenjtë. Edhe unë atë mendim kam. Ky është Jerusalemi ynë. Duhet ta mbrojmë. Të bësh kulla këtu, nuk di ç’të të them. Edhe një e është tmerr, jo të bësh 7-8 të tjera. Ftojmë shoqërinë civile e intelektualët të prononcohen për këtë punë. Se mbase e kemi ne gabim. Ai u kërkoi falje kuksianëve, le ta thotë nëse është bërë gabim. Kam frikë se mos ndonjë pabesi, ndonjë gjë, se mos na e prishin teatrin në mes të natës.
Ndaj duhet të jemi të vëmendshëm”, tha dje Robert Ndrenika, duke premtuar që do të jetë edhe në javët e tjera në protestë. “Protesta e dikurshme ishte ndryshe. Kori i TKOB këndonte skllevërit e Verdit. Atëherë Mithat Havari na thoshte që po përdorni instrumentet e qeverisë”, kujtoi një tjetër protestues, që kishte marrë pjesë në protestën e 20 viteve më parë.
Po dje, artistët kanë firmosur një kërkesë përmes së cilës duan shpalljen e dy godinave kompleks monumental, çka do të ndalonte shembjen e tij. Mes të tjerash, në kërkesë citohet një shkrim i 1939-ës nga Idro Montanellit (gazetar e shkrimtar italian), jepen shembuj krahasues me godinën dhe ngjarjet historike të ndodhura në të, si edhe renditen emrat e artistëve që janë ngjitur në skenën e tij.
PËRMBAJTJA E KËRKESËS
Tiranë, 30 prill 2018
Drejtuar: znj. Mirela Kumbaro
Ministre e Kulturës
Për dijeni: znj. Arta Dollani
Drejtore e IMK
Lënda: Propozim për shpallje monument kulture të kompleksit që përfshin Teatrin Kombëtar dhe Teatrin Kombëtar Eksperimental “Kujtim Spahivogli”
Baza ligjore: Neni 31 i Ligjit nr. 9048, datë 07.04.2003 “Për Trashëgiminë Kulturore” (i ndryshuar)
E nderuar znj. Ministre!
Ne, artistët dhe shikuesit, në cilësinë e përdoruesit të objektit të Teatrit Kombëtar dhe Teatrit Kombëtar Eksperimental, me nismën e Sindikatës së Artistëve të Skenës dhe Ekranit (SASE) dhe Lëvizjes “Aleanca për Mbrojtjen e Teatrit” ju drejtohemi me këtë propozim për shpalljen e këtij kompleksi “Monument Kulture” i Kategorisë II, nisur nga sa vijon:
Kompleksi, i porositur nga Qeveria shqiptare, filloi të ndërtohet në vitin 1938, sipas projektit të arkitektit italian Giulio Berte. Ai u konceptua si kompleks rekreativ, në përbërje të të cilit ishte Kino-Teatri “Savoia” (me 800 vende), nën emrin rrethi italo-shqiptar “Skënderbeg”. Megjithëse u ndërtua në periudhën e racionalizmit, gjë që reflektohet në të gjitha interieret origjinale, kompleksi ishte një vepër “monumentale, madje tepër monumentale” sipas gazetarit të shquar italian Indro Montanelli (Albania uno e mille, Torino, 1939), me një arkitekturë të stilit post-futurist, “diçka midis (pikturave të) De Chirico dhe (projekteve të) Sant’Elia”, sipas studiuesve të sotëm italianë (Arkitektura moderne italiane për qytetet e Shqipërisë, Tiranë 2012). Edhe sot e kësaj dite, ky kompleks është i vetmi ndërtim me elementë të arkitekturës futuriste në Shqipëri!
Ndërtimi u bazua mbi një skelet hekurbetoni, ndërsa muret u realizuan me dy shtresa panelesh të parafabrikuara, të quajtura “populit” ose “patercemento”, me përbërje fibrash druri plepi dhe çimentoje. Kjo ishte një teknikë eksperimentale për kohën, që sot ka gjetur përdorim të gjerë në ndërtime të tilla, për shkak se këto panele kanë aftësi të shkëlqyera izolimi termik dhe akustik dhe janë të padjegshme. Shembulli më i fundit është kino-teatri ‘David’ në Verona (https:www.cinemateatrodavid.it), i ndërtuar me të njëjtën teknikë, në vitin 2017. Edhe në këtë pikëpamje, kompleksi është unikal, pasi është e para ndërtesë e ndërtuar me panele të parafabrikuara në Shqipëri.
Gjatë viteve të pushtimit italian, në kino-teatrin “Savoia”, përveç filmave u shfaqën pjesë teatrore dhe, për herë të parë në Shqipëri, opera e koncerte të muzikës klasike, por edhe koncerte të muzikës folklorike shqiptare. Pas pushtimit gjerman, kino-teatri u riemërtua “Kosova”.
Më 1 mars deri më 13 prill 1945, këtu u zhvillua i pari gjyq special i diktaturës komuniste, që dënoi me vdekje 17 qytetarë shqiptarë, me burgim të përjetshëm 8 të tjerë dhe me burgime të ndryshme 35 të tjerë. Kjo ngjarje me rëndësi të jashtëzakonshme për kujtesën historike të kombit shqiptar është arsyeja e tretë pse ky objekt duhet të shpallet monument kulture.
Pas gjyqit, aty u vendos grupi ‘Central Theatral’, bërthama e atij që më vonë do të bëhej Teatri Popullor (1947-1989), sot Teatri Kombëtar (1989 e në vazhdim). Më 30 maj 1945, grupi ‘Central Theatral’ dha premierën e parë, “Topazi”, e cila shënoi lindjen e të parit teatër profesionist në Shqipëri. Prej 73 vjetësh, kompleksi është selia e Teatrit Kombëtar të Shqipërisë, institucioni artistik më i rëndësishëm i vendit, që ka pasur gjatë këtyre viteve më shumë shikues se sa popullsia aktuale e vendit dhe që ka nxjerrë një plejadë të shkëlqyer regjisorësh, autorësh, skenografësh e aktorësh, të cilët i dhanë tonin edhe kinematografisë shqiptare, e cila nisi prodhimin e saj artistik në vitin 1953, me filmin “Skënderbeu”. Nëse, me të drejtë, kemi shpallur monument kulture një banesë, ku ka jetuar për rreth një vit e gjysmë familja e Nënë Terezës, a nuk e meriton të shpallet monument kulture “shtëpia” ku kanë kaluar gjithë jetën e tyre Mihal Luarasi, Kujtim Spahivogli, Pirro Mani, Pandi Stillu, Sokrat Mio, Rrok Dabërdaku, Hysen Devolli, Agim Zajmi, Shaban Hysa, Fadil Paçrami, Ruzhdi Pulaha, Besim Levonja, Xhemal Broja, Mihal Popi, Loro Kovaçi, Sandër Prosi, Kadri Roshi, Sulejman Pitarka, Agim Qirjaqi, Robert Ndrenika, Marie Logoreci, Violeta Manushi, Drita Pelingu, Margarita Xhepa, Behije Çela, Ilia Shyti, Prokop Mima, Ndrekë Luca, Mimika Luca, Fatos Haxhiraj, Pavlina Mani, Antoneta Papapavli, Liza Vorfi, Yllka Mujo e Ndriçim Xhepa, me një fjalë pjesa më e madhe e konstelacionit të teatrit dhe kinematografisë shqiptare?
Përveç Teatrit Kombëtar, këtu kanë lindur të gjitha institucionet kombëtare të artit skenik dhe edukimit artistik: Baleti i Vogël (1947) dhe Filarmonia e Shtetit (1952) sot Teatri i Operas dhe Baletit, Cirku Kombëtar (1952, i vetmi cirk në Ballkan), Estrada e Shtetit (1952) sot Teatri i Metropolit, Shkolla e Lartë e Aktorëve “Aleksandër Moisiu” (1959), sot Universiteti i Arteve dhe Teatri Kombëtar i Komedisë (2011) sot Teatri Kombëtar Eksperimental “Kujtim Spahivogli”. Vështirë se mund të gjendet në botë një ndërtesë ku kanë lindur gjashtë institucione artistike!
Në vitin 2002 ka pasur një peticion të artistëve, për shpalljen e Teatrit Kombëtar monument kulture, të mbështetur nga peticione të studentëve të UB Kamëz dhe Fakultetit të Shkencave Sociale të UT, si edhe një tjetër nga 65 deputetë të Kuvendit të Shqipërisë. Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sporteve atëherë deklaroi se akti i shpalljes monument kulture nuk ishte i nevojshëm, pasi objekti mbrohej nga VKM nr. 180, datë 13.4.2000 “Për shpalljen Ansambël Monument Kulture të Aksit Kryesor dhe Qendrës Historike të Qytetit të Tiranës”.
Për sa më lart, ne propozojmë shpalljen e kompleksit, që përfshin Teatrin Kombëtar dhe Teatrin Kombëtar Eksperimental “Kujtim Spahivogli” Monument Kulture i Kategorisë II dhe zonës së mbrojtur 50 (pesëdhjetë) metra nga perimetri i tij.
